WOJNA PRUSKA
1519-1521

"...Margrabia Albrecht von Hohenzollern-Ansbach, siostrzeniec Zygmunta Starego, cieszący się poparciem tak cesarza rzymskiego - Maksymiliana I, jak i całej rodziny Hohenzollernów także w Brandenburgii. Rzutki i wytrwały polityk, jakim był młody Albrecht, kontynuował wobec Polski politykę swego poprzednika, tj. odmówił złożenia przysięgi królowi Zygmuntowi. Opierając się na przemian o chwiejną kurię rzymską, czy Rzeszę Maksymiliana I, odsuwał wytrwale rozwiązanie konfliktu z Polską na podstawie warunków traktatu toruńskiego. Po roku 1515, gdy Zygmunt I na zjeździe wiedeńskim pojednał się z cesarzem Maksymilianem I za cenę ustępstw wobec Habsburgów: ich sukcesji w Czechach i na Węgrzech, Albrecht zaczął szukać sojuszników dla planowanej już walki zbrojnej z Polską. Zostało nim od roku 1517 za pośrednictwem czołowego, świeckiego doradcy wielkiego mistrza Dytrycha von Schönberga, Wielkie Księstwo Moskiewskie czasów Wasyla III, wytrwale walczące z Litwą czasów Zygmunta Jagiellończyka, jako jej wielkiego księcia o prymat nad ziemiami północnej Rusi. Obiecywało ono pomoc finansową w wypadku podjęcia przez Albrechta wojny z Polską Zygmunta I, choć na twardo określonych warunkach. Coraz wyraźniejsze stawało się też opieranie się Albrechta o władców terytorialnych Rzeszy z Hohenzollernami brandenburskimi na czele, najściślej zaś z elektorem Joachimem I, zapewniającym co najmniej poparcie polityczne i finansowe w walce Zakonu z Polską. Albrecht liczył także na poparcie niemieckiej i inflanckiej gałęzi Zakonu, które jednak okazało się połowiczne wskutek rozpadu jedności Zakonu i preferowania własnych interesów. W strefie bałtyckiej sprzymierzeńcem jego miał zostać władca Danii - Chrystian II oldenburski, dążąc do okrążenia Szwecji i zrealizowania siłą założeń unii kalmarskiej, przy poparciu zarówno Moskwy, jak i Królewca.

Wyraźne przygotowania Albrechta do zbrojnej walki nad dolną Wisłą w sojuszu z Moskwą i przy pomocy militarnej z Rzeszy Niemieckiej oraz Danii, a przy rozjątrzaniu sytuacji w sąsiedzkich stosunkach z Prusami Królewskimi i biskupią Warmią, w połowie roku 1519 były już powszechnie znane. Strona polska nadal jeszcze zwlekała, licząc na rezultaty kolejnego pośrednictwa papieża Leona X oraz na opamiętanie się wielkiego mistrza, choćby za cenę złagodzenia niektórych warunków traktatu toruńskiego, a nawet przekazania Zakonowi posiadłości ziemskich na Rusi Czerwonej, aby mógł realizować tam swoje podstawowe zadanie, tj. walkę z niewiernymi, ale w strefie czarnomorskiej i u boku Królestwa Polskiego. Stany Prus Królewskich wraz z Warmią biskupią, w których sytuacja wewnętrzna ulegała zaostrzeniu wskutek drażniącego postępowania władz Zakonu, patrzyły realnie na zakusy Albrechta, choć jeszcze skłaniały się do zwłoki, co czynił zwłaszcza Gdańsk. Jednak gdy u schyłku lata 1519 r. podjęto przygotowania w Rzeszy do częściowego zebrania się wielkiej armii zaciężnych przeciwko Polsce - zresztą bez uprzedniej akceptacji Albrechta - król Zygmunt I i jego doradcy oraz rada Prus Królewskich z Gdańskiem na czele uznali to za niezbity dowód agresywnych zamiarów wielkiego mistrza, którym należy położyć kres siłą. Stało się to przyczyną wybuchu „wojny pruskiej" - tak nazwanej zgodnie w źródłach polskich i pruskich - trwającej przez piętnaście miesięcy..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 290-291

"...W pierwszym ćwierćwieczu XVI w. doszło do zakończenia ciągnących się od przeszło dwustu lat wojen z Zakonem Krzyżackim. Krzyżacy nie zaprzestali prób zrzucenia ustalonej pokojem toruńskim (1466) zależności od Polski. Wybrany w 1511 r. wielkim mistrzem Albrecht Hohenzollern-Ansbach szukał w tym celu oparcia u wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III oraz na terenie Niemiec, głównie w Brandenburgii. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny było wysunięte przez Albrechta żądanie zwrotu ziem uzyskanych przez Polskę traktatem toruńskim, czyli Prus Królewskich wraz z ujściem Wisły i Gdańskiem. Wielki mistrz planował zaciągi w Rzeszy (10 tys. piechoty) i po otrzymaniu posiłków z Inflant (500 jazdy) oraz pomocy pieniężnej z Moskwy, rozpoczęcie działań wojennych w sierpniu 1519 r..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 215

"...Przygotowania do obrony, a potem uderzenia, strona polska podjęła już na przełomie września-października 1519 r., przede wszystkim w Prusach Królewskich, na wieść o zebraniu się pierwszej armii zaciężnych w Rzeszy dla wielkiego mistrza. Szczególnie Gdańsk podjął kroki dla wzmocnienia swojej obronności, także poprzez gromadzenie artylerii, częściowo odlewanej w ludwisarniach miejskich, czy importowanie hakownic. Próbowano też zabezpieczyć zachodnią granicę Prus Królewskich w rejonie Człuchowa siłami szlachty pomorskiej, co jednak okazało się nierealne.

Zygmunt I dosłał najpierw 600 piechurów rozmieszczonych następnie w miasteczkach nadwiślańskich strefy Pomorza Gdańskiego. Król był przekonany, iż Albrecht - nawet po rozejściu się zaciężnych z Rzeszy - podejmie jeszcze zimą działania wojenne przeciw Prusom Królewskim (w czym się zresztą nie mylił), przy jednoczesnym ataku wojsk Moskwy i Tatarów Krymskich (na wschodnie ziemie Korony). Należało też przez podjęcie szybkich kroków wojennych podnieść na duchu stany Prus Królewskich i wreszcie - po blisko dziewięciu latach - siłą zmusić wielkiego mistrza do posłuszeństwa. Na początku października 1519 r. król z radcami decydował się na zwołanie pospolitego ruszenia, które właściwie miało 25 listopada zjawić się w Toruniu, dokąd zwołano też sejm walny w celu wspólnej narady ze stanami pruskimi co do sposobu prowadzenia wojny. Było bowiem jasne, iż bez współudziału stanów pruskich nie można będzie stoczyć walki zbrojnej z Albrechtem, zmierzającym w pierwszym rzędzie do aneksji Prus Królewskich.

Jednak szybko zrozumiano, iż konieczne będzie także zebranie zaciężnych dla oblegania czy szturmowania licznych zamków i miasteczek Prus Krzyżackich. Dowódcą tych zaciężnych miał zostać hetman wielki koronny Małopolanin, Mikołaj Firlej z Dąbrowicy. Sądzono, iż ma on doświadczenie z czasów dowodzenia zaciężnymi na Litwie czy Rusi i Podolu i że jest on dobrym wodzem. Jednak Firlej nie miał talentów dowódczych, a co gorsza - żadnego doświadczenia w akcjach oblężniczych. Wojował dotąd tylko w otwartym polu (podobnie zresztą jak inni dowódcy kresowi). Miało to w dużym stopniu zaważyć negatywnie na przebiegu kampanii w przyszłej „wojnie pruskiej".

Już od połowy do końca października 1519 r. zadatkowano w Krakowie przeważnie małopolskich rotmistrzów, rot pieszych (1800) górujących nad konnymi (935); liczono więc na pieszych przy zdobywaniu zamków lub miast w Prusach Krzyżackich. Dalsze zaciągi przeprowadzono jesienią w Królestwie Czeskim przy poparciu Ludwika Jagiellończyka, który zakazał swoim poddanym wstępowania na służbę do Zakonu..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 297-298

"...Po 8 grudnia zostały dopracowane plany polskiego dowództwa. Celem było zmuszenie siłą Albrechta do rezygnacji z oporu i przyjęcia warunków pokoju toruńskiego. Król - jako zwierzchnik sił zbrojnych - miał przebywać w Toruniu. Miasto to najlepiej nadawało się na kwaterę główną ze względu na bliskie położenie teatru wojny i przechodzenie tu ważnych szlaków lądowych i wodnych. Gdańsk otrzymał polecenie, by przez blokadę cieśnin przed Królewcem nie dopuścić morzem żadnych posiłków dla zakonu. Prawie równoczesne w kilku miejscach ataki z zachodu i południa oraz spodziewany litewski od wschodu miały doprowadzić do pełnego okrążenia przeciwnika. Siły główne złożone z zaciężnych królewskich miały pod dowództwem Firleja uderzyć na biskupią Pomezanię i dotrzeć do Prus Górnych. Druga grupa operacyjna dowodzona przez starostę brodnickiego Mikołaja Działyńskiego atakować miała z ziemi chełmińskiej południową strefę Prus Górnych. Trzecie uderzenie pójść miało z ziemi płockiej i Księstwa Mazowieckiego w kierunku południowych, nadgranicznych ziem zakonnych od Działdowa i Nidzicy po Pisz i Ełk. Zamierzano szybko posuwać się w głąb państwa krzyżackiego, rekwirować zapasy, niszczyć mienie ludności i zdobywać („fortelem") poszczególne zamki i miasta, ale wskutek braku artylerii oblężniczej bez prób dłuższego oblegania warowni dobrze przygotowanych do obrony. Spodziewano się, że niszczące działania spowodują panikę i skłonią do kapitulacji większość ośrodków w zachodniej, północnej i południowej części Prus Krzyżackich..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 216-218

"...W czasie wspólnych obrad króla, senatu koronnego i Rady Pruskiej (od 5 grudnia) zapadła zgodna decyzja, iż lepsza jest „dobra wojna niż zły pokój" i że należy zaraz - mimo panującej już surowej zimy - podjąć walkę zbrojną z Albrechtem, ale przy pomocy zebranych już zaciężnych. Uchwałę taką podjął też sejm walny (11 grudnia). Jednak decyzję o podatku na opłacenie zaciężnych podjęto z oporami, po uzyskaniu od króla obietnicy załatwienia postulatów szlachty.

Dopiero jednak po 21 grudnia, gdy nadciągnęły kolejne oddziały zaciężnych z Czech i Moraw oraz część oddziałów z Księstwa Mazowieckiego, wojska polskie z Firlejem miały wyruszyć z Torunia na północ. Zalecono hetmanowi, aby w pierwszym rzędzie niszczono ziemie Prus Zakonnych, zajmując ośrodki miejskie i zamkowe tylko wtedy, gdy nie stawiały większego oporu. Chodziło bowiem o zmuszenie siłą wielkiego mistrza do respektowania traktatu toruńskiego 1466 r., a także do zerwania jego przymierza z Moskwą, choć bez zamiaru całkowitego usuwania Zakonu z Prus (do czego początkowo namawiał króla prymas Jan Łaski). Działania wojenne miały przy tym omijać Warmię, ponieważ biskup Luzjański usiłował jeszcze zachować neutralność. Walka zbrojna natomiast miała być podjęta także na wodach Bałtyku (tj. po spłynięciu lodów), ale akcję wodną powinien zorganizować Gdańsk wyłącznie na swój koszt, także przez zablokowanie cieśnin w Mierzei Wiślanej. Zygmunt I powoływał się bowiem na brak środków finansowych na organizowanie akcji zbrojnej na morzu, koncentrując się na zabezpieczeniu finansowym ekspedycji lądowej zaciężnych wojsk Firleja. Sam zaś wraz z dworem i eskortą zbrojną został w Toruniu, który stał się jego kwaterą główną na okres trwania wojny (z przerwą od października 1520 r. do końca stycznia 1521 r.)..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 298

"...Wielki mistrz wydał 3 października zarządzenia o przygotowaniach do wojny. W związku z uchwałami toruńskimi nakazał 13 grudnia pogotowie wojenne w krzyżackiej Pomezanii. Do Moskwy udał się kolejny jego poseł dla uzyskania dalszych pieniędzy na zaciężnych. Temu celowi służyła też konfiskata kościelnych i prywatnych kosztowności i wyrobów kruszcowych. Albrecht chciał podjąć wojnę na trzech frontach, wykorzystując siły swoich sojuszników - Moskwy i Krymu. Planował początkowo zdobycie Gdańska uderzeniem wojska pieszego maszerującego z Niemiec i związanie sił polskich w Wielkopolsce. Później jednak - nie otrzymawszy większych posiłków z Zachodu - zaakceptował koncepcję swego doradcy Dytrycha von Schönberga, zakładającą szybkie opanowanie zasobnej Warmii, a przede wszystkim jej strategicznego ośrodka - Braniewa..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 216

"...Wojska zaciężne hetmana Firleja mogły w końcu grudnia 1519 r. liczyć około 5800 zbrojnych, w tym około 2550 konnych w 17 rotach i około 3250 pieszych w 23 rotach. Niewątpliwie z Księstwa Mazowieckiego doszło kilkuset szlacheckich konnych, razem więc siły polskie mogły dochodzić do około 6500 zbrojnych, chyba po połowie konnych i pieszych. W styczniu 1520 r. dojść miało jeszcze pospolite ruszenie województwa chełmińskiego (około 400-500 zbrojnych). Gdańsk miał zaś na własnym żołdzie około tysiąca pieszych zaciężnych..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 298

"...W czasie toruńskich narad Firleja (po 8 grudnia) z królem, radą koronną i radcami Prus Królewskich oraz Księstwa Mazowieckiego ustalona została marszruta zaciężnych polskich oraz sił stanów pruskich i mazowieckich.

Dla głównej grupy operacyjnej, tj. zaciężnych pod dowództwem samego Firleja, która mogła liczyć około 5 tysięcy zaciężnych, przewidziano uderzenie w pasie nadwiślańskim, tj. na sąsiednią Pomezanię biskupią. Zakładano też dotarcie do Prus Górnych, opierając się o siły z Malborka i Elbląga. Warmia biskupia nie była przy tym zupełnie brana pod uwagę, nie przewidziano też zagrożenia jej od wschodu, tj. z Królewca. Dlatego biskup Luzjański (który w końcu grudnia odjechał z Torunia do Elbląga), wraz z kapitułą, nie zalecili radnych środków bezpieczeństwa w miastach i na zamkach. Był to niewątpliwie poważny błąd strategiczny polskiego dowództwa.

Drugie uderzenie miało pójść z województwa chełmińskiego w kierunku południowej strefy Prus Górnych. Dowódcami tej drugiej, niewątpliwie słabszej liczbowo grupy operacyjnej, złożonej głównie z zaciężnych królewskich, byli prawdopodobnie Stanisław Kostka, rotmistrz w służbie królewskiej (pojadający dobra w województwie malborskim), oraz starosta brodnicki Mikołaj Działyński, także będący na żołdzie królewskim.

Trzecie uderzenie miało pójść z terenu ziemi płockiej i Księstwa Mazowieckiego w kierunku południowych, nadgranicznych ziem Prus Krzyżackich, tj. Mazur - od Działdowa i Nidzicy po Pisz i Ełk. Miało ono jednak zostać przeprowadzone wyłącznie siłami pospolitego ruszenia mazowieckiego, tak Księstwa Mazowieckiego, jak i inkorporowanego już do Korony województwa płockiego (tj. ziemi płockiej). Koncentracja tych szlacheckich sił opóźnić się miała o kilka tygodni.

W rezultacie ten pierwszy plan operacyjny Polski zakładał prawie jednoczesny atak z południa na ziemie nadgraniczne Prus Zakonnych na czele z biskupią Pomezanią, zajęcie, spustoszenie i obsadzenie ośrodków nie przygotowanych do obrony oraz niszczenie wsi pruskich. W jego efekcie silnie zurbanizowana i rozwinięta gospodarczo zachodnia część Prus Krzyżackich (Pomezania, Prusy Górne) miała się znaleźć w zasięgu polskiego uderzenia i niszczącego działania. Oblężenia miast i zamków początkowo nie były przygotowane, chociaż grupy operacyjne Firleja czy Kostki zabierały ze sobą kilkadziesiąt polowych dział. Przy spodziewanym wsparciu tej akcji od wschodu przez Litwę i Żmudź a Księstwa Mazowieckiego od południa, stacjonujące w Toruniu dowództwo polskie spodziewało się pełnego okrążenia Prus Zakonnych i szybkiej rezygnacji Albrechta z kontynuacji wojny..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 298-299

"...Po dojściu 22 grudnia 1519 r. do Torunia 800 konnych zaciężnych Firlej rankiem wyruszył ze swoją grupą operacyjną z chorągwiami i kilkudziesięcioma działami (część ich skierowano do Brodnicy), na północ w kierunku odległej o 70-80 kilometrów granicy z Prusami Zakonnymi. Miała ona zostać przekroczona najdalej 24 grudnia 1519 r. Marsz odbywał się w mroźnej i śnieżnej aurze, po zamarzniętych drogach. Rzutować to musiało i na tempo marszu oraz na kwestie zakwaterowania, żywności i paszy dla koni - od początku problemy bardzo trudne dla kilkutysięcznej armii zaciężnych polskich..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 299

"...Wszystkie plany operacyjne polskie nie brały jednak pod uwagę posunięć wielkiego mistrza, który jesienią 1519 r. gorączkowo przygotowywał Prusy Krzyżackie zarówno do obrony, jak i do ofensywnego uderzenia. W październiku nastąpiło wzmocnienie zamków i miasteczek pruskich według zaleceń powszechnej ordynacji wojennej, wciągającej także ludność chłopską do akcji obronnej, zebranie zapasów zboża itp. Albrecht liczył zresztą na rychłe dojście armii zaciężnych z Rzeszy, którą miał tam zebrać Dytrych von Schönberg, aby zaatakować Poznań, a więc teren na tyłach gromadzonych w Toruniu sił polskich; sam wielki mistrz chciał zaatakować Gdańsk - główny ceł jego dążeń, choć może i - wspólnymi siłami - Toruń, przy założeniu, iż Moskwa uderzy wówczas na Litwę. Schönberg jednak zbyt późno zebrał pieniądze w Rzeszy na zaciąg zaciężnej armii (w początkach grudnia), a ostra zima nie pozwalała na przemarsz jej do Prus czy transport Bałtykiem. Zawiodła też Dania, walcząca nadal w Szwecji, oraz Inflanty; Wasyl III dosłał tylko część obiecanego srebra.

Pod koniec grudnia 1519 r. Albrecht nie otrzymał więc żadnych większych posiłków zbrojnych, na które jednak nadal liczył. Na wieść o przygotowaniach wojennych Polski i stanów Prus Królewskich zarządził pogotowie wojenne, nakazując przede wszystkim zbrojenie nadgranicznych zamków. Gdy zaś w końcu grudnia dotarły do niego wysłane z drogi przez niektórych rotmistrzów w służbie polskiej ich listy wypowiednie oraz wieści o wkroczeniu wojsk polskich do południowej strefy Prus, zdecydował się na szybki atak na główny ośrodek warmiński - Braniewo. Była to decyzja nieprzewidywana przez dowództwo polskie, która miała poważnie skomplikować jego działania zbrojne..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 299-300

"...W końcu grudnia 1519 r. stronie polskiej udało się zebrać 5800 zaciężnych królewskich, z tego około 2550 konnych w 17 chorągwiach i około 3250 pieszych w 23 rotach. Stanowili oni tylko 56% zmobilizowanych sił zbrojnych. Dysponowali kilkudziesięcioma działami artylerii polowej strzelającymi kulami kamiennymi i żelaznymi. Wojsko nadworne króla liczyło 1000 konnych, a książąt mazowieckich 500. Pospolite ruszenie pomorskie, wielkopolskie i mazowieckie można wówczas szacować na ok. 3 tys. ludzi, w tym 500 z ziemi chełmińskiej. Gdańsk miał na swym żołdzie około 1000 piechoty zaciężnej. W sumie zmobilizowane siły zbrojne mogły liczyć około 11 tys. ludzi.

Albrecht dysponował na początku wojny tylko niewielką, rozlokowaną w zamkach, grupą zaciężnych. Dlatego też musiał się posłużyć siłami wolnych i chłopów sambijskich, dolnopruskich oraz kontyngentami pieszymi z Królewca. Szacować można, że pod względem liczebności strona polska górowała dwu-trzykrotnie nad krzyżacką..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 218

"...Oddziały zaciężnych polskich pod dowództwem hetmana Firleja dotarły z Torunia po 22 grudnia do miasteczka Łasina, nad granicą Prus krzyżackich (Pomezania). 25 grudnia wkroczyły z Łasina i Bratiana na teren biskupstwa pomezańskiego, zajmując miasteczka i paląc wsie, nie oszczędzając też kobiet i rabując kościoły; wzbudziło to panikę wśród całej ludności. Zajęto bez oporu miasteczka Gardeja, Kisielice, Susz i Biskupiec Pomorski; 1 stycznia część oddziałów polskich stała już pod Prabutami - rezydencją biskupa pomezańskiego Hioba Dobenecka. Jednak miasteczko i zamek, przygotowane do obrony, odmówiły poddania się. Skapitulował zaś zamek kapituły w Szymbarku, obsadzony przez starostę Stanisława Kostkę. W ciągu tygodnia w ręku polskim znalazła się Pomezania, z wyjątkiem warownego Kwidzyna i Prabut (a także sąsiedniego zamku w Przezmarku, podlegającego władzy biskupiej). Na protesty biskupa Dobenecka król Zygmunt odpowiedział żądaniem pełnej inkorporacji biskupstwa do Korony Polskiej.

Jednocześnie w końcu grudnia 1519 r. wojska polskie z Pomezanii przeszły już do Prus Górnych, zajmując 1 stycznia 1520 r. miasto Iławę. Silniejsze uderzenie poszło jednak z terenu województwa chełmińskiego (zaciężni i tamtejsza szlachta) do południowej strefy Prus Górnych, tj. komturstwa ostródzkiego, pod dowództwem starosty brodnickiego Mikołaja Działyńskiego oraz starosty bratiańskiego Zbigniewa Wiłkanowskiego. Najpierw część oddziałów obległa zamek krzyżackich wójtów w Działdowie, część zaś wsparta posiłkami województwa płockiego ruszyła na północny wschód, docierając 1 stycznia pod zamek i miasto Nidzicę, które także oblężono. Zagony polskie dotarły w południowo-zachodniej strefie Mazur do Wielbarka, Pasymia i Szczytna; mazurscy mieszkańcy tego regionu (tj. wolni) nie okazywali gotowości do stawiania oporu. Szybko więc nastąpiła kapitulacja miasteczka Dąbrówna, które wraz z okoliczną, mazurską głównie szlachtą, poddało się 4 stycznia rotmistrzowi Wilkanowskiemu, uznając przy tym króla Zygmunta za swego pana. Było to wydarzenie znamienne, które mogło spowodować silniejszy wpływ i na postawę innych poddanych Zakonu. Zwłaszcza iż 13 stycznia król wystawił przywilej dla miasta i szlachty okręgu Dąbrówna, potwierdzający ich stan posiadania i uprawnienia.

Przy pomocy mazurskich przewodników z okręgu Dąbrówna wojska polskie posunęły się 6 stycznia na północ - pod zamek i miasteczko Ostródę; zamek - siedziba komtura - odmówił poddania się i został oblężony. Część wojsk poszła wówczas na wschód pod dowództwem Firleja i zajęła miasteczko Olsztynek, który także otrzymał obietnicę zachowania swoich przywilejów przez króla. Zaniechano jednak dalszego marszu przez południową Warmię do wschodniej strefy Mazur, gdyż hetman Firlej otrzymał z Torunia rozkaz zmiany kierunku uderzenia.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 300-301

"...Wieści o wkroczeniu Polaków do Pomezanii dotarły do Królewca 29 grudnia. Albrecht postanowił opanować najważniejszy węzeł komunikacyjny północnej Warmii, jakim było Braniewo (Brunsberga). Zebrano pospiesznie około 160 konnych i kilkudziesięciu piechurów, których posadzono na koniach z tyłu za jeźdźcami. Ten niewielki oddziałek krzyżacki dotarł pod osłoną padającego gęsto śniegu do Braniewa i rankiem 1 stycznia wkroczył przez niestrzeżone bramy i niepodniesiony most zwodzony do miasta. W rezultacie zaskoczenia lub zdrady rajców ten silnie obwarowany ośrodek znalazł się w rękach zakonnych. Skapitulował też zamek braniewski, który został obsadzony przez załogę krzyżacką (130 zaciężnych i 300 mieszczan królewieckich) pod dowództwem Fryderyka von Heydecka..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 219

Spowodował to nieoczekiwany atak, zebranych spiesznie w Prusach Dolnych, wojsk wielkiego mistrza już 1 stycznia 1520 r. na warmińskie Braniewo (Stare i Nowe Miasto), którego mieszkańców Albrecht zmusił do złożenia mu przysięgi wierności. Zamek i miasto biskupie zostały obsadzone silną załogą krzyżacką pod dowództwem Fryderyka von Heydecka, oraz zaopatrzone w artylerię. W ten sposób wielki mistrz zyskał znakomity punkt warowny przy ujściu Pasłęki do Zalewu Wiślanego, a także lepsze dojście do Prus Górnych z Pasłękiem i do Powiśla. Postępowanie to było sprzeczne z oświadczeniami wielkiego mistrza o poszanowaniu dóbr biskupstwa, składanymi uprzednio biskupowi Luzjańskiemu. Ten ostatni usiłował przekonać Albrechta o bezprawności postępowania (posłem biskupa do Braniewa 4-5 stycznia był także kanonik warmiński Mikołaj Kopernik), jednak bez rezultatu: Albrecht zasłaniał się jakoby koniecznością obrony biskupstwa przed zakusami polskimi, nie zamierzając oddać Braniewa jako „klucza całego kraju".

Nie zdołał jednak opanować innych ośrodków w północnej Warmii (głównie Ornety). Do Fromborka szybko dosłano z Elbląga pieszych zaciężnych, którzy obsadzili warowną katedrę. Dlatego oddziały krzyżackie z Braniewa 23 stycznia 1520 r. zdołały tylko spalić budynki miasteczka Frombork i kurie kanoników pod katedrą, której nawet nie usiłowały zdobywać.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 301

"...Na wieść o zajęciu przez krzyżaków Braniewa król rozkazał Firlejowi maszerować ze wszystkimi siłami na północ, by odzyskać ten ważny strategicznie ośrodek, a następnie rozłożyć się wzdłuż brzegów Zalewu Wiślanego aż do Bałgi. W ten sposób zablokowanoby przerzuty wojsk krzyżackich na Warmię i do Prus Górnych. Hetman pozostawił więc 200-osobową załogę w Olsztynku i ruszył przez Ostródę na Morąg. Pod Miłomłynem natrafiono na nieliczny oddział zakonny wysłany zapewne wcześniej na odsiecz załodze ostródzkiej. Doszło do pierwszej w tej wojnie potyczki w polu, w której krzyżacy zostali rozbici. W rezultacie wydzielony oddział zaciężnych polskich opanował 12 stycznia miasteczko Miłomłyn, a główne siły podeszły następnego dnia pod Morąg. Dowodzący tu Czech Wurgel Drahnitzki próbował stawić opór, ale opuszczony przez poddanych Zakonu skapitulował w nocy z 13 na 14 stycznia. Podjazdy polskie zajęły też położone na północny wschód Miłakowo..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 220

"...Utrata Braniewa spowodowała szybką zmianę w koncepcjach dowództwa polskiego. Firlej otrzymał od króla zaraz po 2 stycznia polecenie skierowania wojska z południowo-zachodniej strefy Prus Krzyżackich na północ i podejścia pod Braniewo na Warmii, okupowane przez Zakon. Firlej miał je odzyskać i ocalić inne ośrodki warmińskie; jego wojska miały być rozłożone między Braniewem a położonym na wschód krzyżackim zamkiem w Baldze nad Zalewem Wiślanym, dla wywarcia wpływu na postawę braniewian i niedopuszczenia do przerzucenia wojsk wielkiego mistrza na Warmię i do Prus Górnych.

Istotnie oddziały hetmana po 10 stycznia spod Olsztynka skierowały się na północny zachód i dotarły pod zamek i miasto Morąg. Skapitulował on pod naciskiem mieszczan już 14 stycznia i został obsadzony przez polskiego starostę kasztelana biechowskiego Jana Russockiego. Zajęto też okoliczne miasteczka (Miłomłyn, Zalewo i Miłakowo), a oddziały polskie dotarły w połowie stycznia do lewego, środkowego biegu rzeki Pasłęki, oddzielającej Prusy Górne od Warmii. W sumie opanowano do tego czasu siedem miasteczek i trzy zamki (w Pomezanii i Prusach Górnych). Na tyłach pozostawały jednak nie zdobyte zamki w Działdowie, Nidzicy i Ostródzie, których oblężenie nie udawało się z powodu braku artylerii oblężniczej; nie zdobyte też były nadal Kwidzyn i Prabuty w Pomezanii (obok Przezmarka).

W kwaterze królewskiej w Toruniu rozumiano już, że konieczne jest dysponowanie w Prusach artylerią oblężniczą. Dlatego w połowie stycznia wezwano żupnika krakowskiego Jana Bonera, aby spiesznie dosłał do Torunia „wielkie bombardy"; chciano przy ich pomocy zdobyć pozostałe warowne obiekty w Prusach Zakonnych i zmusić wielkiego mistrza do kapitulacji, zanim dojdą do niego oczekiwane posiłki z Rzeszy. Oznaczało to jednak odstępstwo od pierwotnej koncepcji niszczącego pochodu przez Prusy Krzyżackie przy groźbie ugrzęźnięcia wojsk Firleja pod warownymi miastami. Rada Gdańska wolała więc, aby hetman skierował swoje wojska na stołeczny Królewiec, którego mieszkańcy na pewno poddadzą się królowi za cenę potwierdzenia przywilejów.

Jednak Firlej, najwidoczniej pod wpływem sugestii Rady Elbląga, zaniepokojonej bliskością i niszczącymi wypadami załóg krzyżackich z Braniewa czy Pasłęka, zdecydował się na rozpoczęcie zimową porą oblężenia miasta i zamku w Pasłęku. Podejmował je bez uprzedniego rozpoznania terenu i przy braku artylerii oblężniczej.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 302

"...Wojska polskie wkroczyły więc do Prus Górnych i do połowy stycznia opanowały 7 miast i 3 zamki. Zmarznięty grunt i dogodne drogi umożliwiły dużą szybkość operującej strzelczej i husarskiej jeździe. Brak jednak dział oblężniczych oraz słabsze wyposażenie piechoty w hakownice i rusznice spowodowały, że na tyłach armii polskiej pozostały nie zdobyte zamki w Nidzicy, Działdowie, Kwidzynie i Prabutach. Dlatego też postanowiono dosłać z Krakowa do Torunia ciężkie działa („bombardas majores"). Jednocześnie król wszczął wysiłki, by ściągnąć z Korony, Czech i Moraw dalsze oddziały zaciężnych..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 220

"...Celem działań wojennych stał się odtąd Królewiec. Zdobycie stolicy państwa zakonnego, jak i leżących na drodze królewieckiej Pasłęka i Braniewa, wymagało piechoty i silniejszej artylerii oblężniczej. Stąd ruchoma początkowo „wojna pruska" została po trzech tygodniach przemieniona przez króla i dowództwo polskie w wojnę oblężniczą. Nie można było maszerować na Braniewo i Królewiec omijając najpoważniejszy ośrodek warowny i węzeł komunikacyjny Prus Górnych - Pasłęk (Holand). Mimo więc trudności z żywnością i paszą w warunkach mroźnej i śnieżnej zimy Firlej podjął słuszną decyzję oblężenia tego miasta, licząc na nadejście w międzyczasie zaopatrzenia w prowiant, proch i działa. Pozostawił kilkuset zbrojnych w opanowanych ośrodkach i ściągnąwszy pozostałe oddziały ruszył na północ. Dysponował blisko 6-tysięczną armią złożoną w połowie z piechoty i wyposażoną w artylerię polową (36 półszlang).

Wielki mistrz na wieść o potyczce pod Miłomłynem i pochodzie wojsk polskich na Morąg natychmiast postanowił wzmocnić załogę pasłęcką. Dnia 16 stycznia osobiście przybył z grupą 200 konnych do Pasłęka, a następnego dnia dołączyło jeszcze 500 pieszych (wolnych i chłopów sambijskich) z kilkoma działami polowymi i jednym ciężkim. Saniami przetransponowano halcownice i puszkarzy. Również 17 stycznia wieczorem podeszły od południowego wschodu pod miasto pierwsze oddziały Firleja i rozłożyły się obozem na wyniosłości terenu pod wsią Gołąbki w pobliżu Strugi Młyńskiej zapewniającej świeżą wodę.

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 220-221

"...Ograniczone działania trwały w tym czasie w Pomezanii, na Mierzei Wiślanej i dolnej Warmii. Już nocą z 28 na 29 stycznia dowódcy polscy z Grudziądza i Łasina z 400 żołnierzami dokonali wypadu pod Kwidzyn. Próbowano zaskoczyć załogę i za pomocą drabin wedrzeć się na mury ale poddani biskupi w mieście i w warownej katedrze ogniem z broni palnej odparli atak. Oddział polski wycofał się następnego dnia, paląc przedmieście, stodoły mieszczan i podmiejską wieś wraz z kuźnią.

Z drugiej strony uaktywniły się załogi krzyżackie w Prabutach i Przezmarku. Próbowały one odcinać dostawy żywności dla armii polskiej pod Pasłękiem. By je związać, dowodzący załogą polską w Dzierzgoniu Pusch zaatakował Przezmark, rabując bydło ludności podzamkowej. W odwet brat zakonny Zygmunt Daniel dokonał w połowie lutego wypadu z Przezmarku pod Dzierzgoń. Miasto zrabowano i spalono, mieszkańców zabito lub uprowadzono w niewolę, ale zamku nie udało się zdobyć. W tej sytuacji król Zygmunt - chcąc zabezpieczyć tyły armii Firleja - wzmocnił załogi w opanowanych zamkach górnopruskich i pomezańskich. Próbę dywersji na tyłach załóg krzyżackich nad Zalewem Wiślanym podjęli też gdańszczanie. Oddział zaciężnych i marynarzy (około 150 konnych i tyluż pieszych) wkroczył na mierzeję, spalił osadę Kamstigall pod Piławą, po czym wycofał się do Gdańska..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 224

"...Dłuższe zaabsorbowanie głównych sił polskich pod nie zdobytym Pasłękiem umożliwiało podejmowanie przez wojska Zakonu inicjatyw wojennych, szczególnie wobec niektórych ośrodków warmińskich, nadal pozbawionych polskich załóg z powodu neutralnej postawy biskupa Luzjańskiego. W efekcie dowódca Braniewa - Fryderyk von Heydeck, 8 lutego dokonał wypadu do sąsiedniego miasteczka Pieniężna (Mełzaku), własności kapituły warmińskiej. Następnego dnia zostało ono opanowane bez walki i obsadzone załogą krzyżacką, co czasowo umacniało pozycję wielkiego mistrza na zapleczu Pasłęka i w północnej Warmii. Po kilku dniach jednak Heydeck wycofał swoich ludzi z Pieniężna.

Król z Torunia naciskał hetmana Firleja, aby rozwinął akcję zbrojną w kierunku Prus Dolnych, dla zahamowania ewentualnej inicjatywy Albrechta i załogi Braniewa. Doradzał to także biskup Luzjański, do którego król posłał dworzanina Jana Tarnowskiego, mającego znaczną wiedzę wojenną, nabytą w podróżach zagranicznych; Firlej miałby więc zająć Pieniężno i zabezpieczyć je swoją załogą. Biskup doradzał też połączenie w przyszłości wojsk hetmana z wojskami mazowieckimi (a nawet litewskimi!) i ich wspólną akcję w Prusach Dolnych z Królewcem, jednak dopiero po zdobyciu Pasłęka.

Firlej już w połowie lutego wysłał spod Pasłęka część konnych pod Braniewo, gdzie próbowali oni oblegać miasto, a potem przebywali w jego pobliżu niszcząc okolicę. W tym też czasie skierowano oddziały około 400 zaciężnych polskich do Lidzbarka Warmińskiego, gdzie pozostały za zgodą biskupa Luzjańskiego, aby uchronić środkową Warmię przed ciągłymi wypadami z krzyżackich Prus Dolnych. Oznaczało to już przełamywanie zasady neutralności Warmii..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 304

"...Albrecht był zorientowany w planie pochodu wojsk Firleja do nie zniszczonych dotąd Prus Dolnych, jednak nie był w stanie temu przeciwdziałać. Pomoc z Rzeszy nie nadchodziła, także mistrz krajowy inflancki Plettenberg dosłał w drugiej połowie lutego grupę tylko 130 zbrojnych. Co gorsza - stany Prus Krzyżackich zaczęły już wówczas wywierać nacisk na wielkiego mistrza o zawarcie krótkiego choćby rozejmu z Polską, do czasu przybycia zbrojnej pomocy z Rzeszy. Część rycerstwa dołnopruskiego chroniła się już do miast..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 304

"...Oddziały Firleja 27 lutego wyszły z obozu pod Pasłękiem, gdzie została jednak większość konnych i pieszych. Z około kilkutysięcznymi siłami, głównie konnymi, także z oddziałem Tatarów litewskich, hetman zajął najpierw Pieniężno, łamiąc próbę oporu mieszkańców (28 lutego), którzy musieli znowu złożyć przysięgę wierności kanonikom warmińskim. Firlej zostawił w mieście około 400 pieszych pod komendą Wawrzyńca Bieniaszewskiego i Jana Kostelaka. Po połączeniu się z oddziałami, które dotarły spod Braniewa, zapewne 2 marca wojska polskie w kilku konnych grupach przeszły przez północną Warmię i wdarły się do Prus Dolnych. Oddziały polskie dokonały głębokich zagonów (do 50 kilometrów), docierając najpierw pod miasteczko Cynty, którego załoga zdołała się obronić. Już 5 marca ta grupa jazdy znajdowała się na wschodzie pod Świętomiejscem, docierając do Zalewu Wiślanego.

Inna zaś grupa polskich wojsk skierowała się przed 4 marca bardziej na wschód, docierając do miasteczek Górowa Iławieckiego, Krzyżporka i Domnowa oraz zamku w Iławce, a nawet zapuszczając się w okolice miasta Frydlądu nad dolną Łyną, a więc wkraczając także na teren komturstwa pokarmińskiego (brandenburskiego). Niszczycielski zagon jazdy polskiej, wzmocniony oddziałem Tatarów, wywołał panikę wśród ludności wiejskiej, która masowo zaczęła uchodzić do Królewca. Oddziały polskie spaliły wiele wsi kmiecych, oszczędzając folwarki szlacheckie.

Próbę oblegania zamku w Iławce przez około 600 zbrojnych polskich i grupę Tatarów, szybko zaniechano, gdy załoga odpowiedziała bronią palną i zastrzeliła około 20 atakujących. Spalono tylko liszkę (osadę przyzamkową) w Iławce, zabrano bydło, zniszczono też okoliczne wsie.

Oddziały polskie skierowały się też bardziej na północ od Cynt i Iławki, docierając do miasteczek Krzyżporka i Domnowa, które zrabowano i częściowo spalono (Domnowo), podobnie jak okoliczne wsie; los taki spotkał też klasztor Św. Trójcy w Patollen (Gr. Waldeck). Oddziały polskie zapuściły się także do regionu Bartoszyc, Sępopola i Frydlądu, a więc do linii Łyny, ale cofnęły się szybko, gdy załogi tych miast szykowały się do wyjścia im naprzeciw. Zniszczenia wsi były jednak i tam poważne.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 304-305

"...Tymczasem dowódca braniewski Heydeck wyprowadził kontratak na rozproszone oddziały polskie spod Pasłęka rabujące chłopów. Dn. 5 marca doszło przy zwodzonych mostach na Pasłęce do potyczki, w której oddziały zakonne, przyzwane przez rabowanych chłopów, pobiły grupę polskich zaciężnych, zabijając ponad 50 żołnierzy. Klęska ta była wynikiem rozproszenia sił i braku zabezpieczenia lewej flanki operujących w Dolnej Warmii i Prusach sił polskich. Wieści o niej, spodziewane kontrataki załóg Bartoszyc, Sępopola i Frydlądu oraz rozpoczynająca się odwilż - wszystko to skłoniło Firleja do ściągnięcia swych sił z linii Łyny i odwrotu pod Pasłęk..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 229

Wrażenie tego niszczącego zagonu polskiego w Prusach Dolnych było ogromne, zwłaszcza że do Królewca ciągle napływali zbiegowie chłopscy, a w mieście widziano przez kilka dni łuny pożarów w dalszej okolicy. Wielki mistrz faktycznie był bezsilny. Po wieści o skierowaniu wojsk polskich do Świętomiejsca obawiał się próby uderzenia na Królewiec. Jednak pod wpływem roztopów wiosennych Firlej zdecydował się już po 10 marca zwinąć osaczenie Pasłęka i przenieść wojska na Powiśle, głównie do Elbląga i jego okolicznych wsi; część zbrojnych wzmocniła załogę katedry we Fromborku..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 305

"...Wielki mistrz odniósł sukces moralny, rewanżując się za wypad polski do Prus Dolnych. Likwidacja polskiego punktu oporu w północnej Warmii utrudniała dalszą ofensywę polską na Królewiec, co podniosło na duchu zarówno samego Albrechta, jak i jego poddanych. W Toruniu za „klęskę melzacką" obwiniano zdradzieckich mieszczan Pieniężna i samego Firleja, który nie przewidział silniejszego kontrataku krzyżackiego i nie obsadził miasta większymi siłami pieszymi. Osamotniona na przedpolu i słaba liczebnie placówka polska była - po odwrocie głównej armii do Elbląga - z góry skazana na zagładę. Zimowa ofensywa w Prusach zakonnych kończyła się więc znaczącą klęską sił polskich..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 231-232

"...Tak zwana klęska melzacka (pieniężnieńska) była bolesnym ciosem dla strony polskiej, która nie zabezpieczyła dostatecznie tej wysuniętej placówki warmińskiej. Hetman Firlej wysłał wprawdzie z Powiśla rotę konnych do Pieniężna, ale nie zdołała ona dotrzeć w porę do miasta. Klęska ta kończyła pierwszą fazę działań ofensywnych sił polskich w Prusach Zakonnych, osłabionych brakiem konsekwentnej koncepcji strategicznej Firleja, ale i trudnościami klimatycznymi, a także wytrwałością oporu wielkiego mistrza i jego wypadami zaczepnymi. Okres ten dowiódł też, iż w zurbanizowanych Prusach nie można rozwijać skutecznych działań wojennych bez artylerii oblężniczej..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 305-306

"...Poza terenem walki głównych sił polskich na północy w ciągu lutego-marca 1520 r. rozgrywały się działania wojenne prowadzone na obszarze Mazur przez szlacheckie pospolite ruszenie z lennego Księstwa Mazowieckiego. Nie zdołało ono w styczniu zdobyć Działdowa i Nidzicy; oblężenie w Nidzicy ponownie podjęto 1 lutego, co jednak zakończyło się niepowodzeniem. W wyniku perswazji wielkiego mistrza u księżnej mazowieckiej Anny i jej młodych synów Stanisława i Janusza, aby zaprzestać akcji zbrojnej, władze książęce - powołując się stale na rozkaz Zygmunta I, aby walczyć z Zakonem - zgodziły się jednak na swobodę stosunków handlowych, tak bardzo korzystnych dla obu stron. Jednak pod naciskiem władz koronnych pospolite ruszenie Księstwa w początkach lutego zebrało się w rejonie Łomży i Wąsoszy. Oddziały mazowieckie około 10 lutego wkroczyły do południowej strefy Prus Zakonnych. Jedna z grup, pod dowództwem wojewody mazowieckiego Szczęsnego Brzeskiego i jego brata starosty łomżyńskiego Pawła Brzeskiego oraz starosty z Wąsoszy, dotarła do zamku w Piszu (jańsborku), położonego na drodze handlowej z Kolna do Giżycka (Lecu), na skraju wielkich jezior. Zameczek ten, którym dowodził prokurator piski Jan Kolbitz miał być broniony przez zebranych tam okolicznych mazurskich wolnych i bartników. Ci jednak uciekli na wieść o przybyciu wojsk mazowieckich, dlatego i przerażony prokurator opuścił w popłochu zamek piski, chroniąc się na zamku w Szczytnie.

Zamek w Piszu zajęły więc bez oporu 12 lutego wojska mazowieckie, na czele ze starostą Pawłem Brzeskim, któremu masowo zaczęli składać przysięgę wierności dla króla polskiego okoliczni wolni i chłopi mazurscy, obawiając się zniszczenia swych wsi. Jednak oddziały mazowieckie z Pisza natychmiast wyprawiły się na północ w rejon wielkich jezior w okręgu Orzysza, paląc niektóre tamtejsze wsie. Zagrożony został kolejny zamek w Rynie, którego namiestnik apelował do wielkiego mistrza o spieszne dosłanie lżejszych dział i hakownic, chociaż obawiał się zdrady mazurskich wolnych zgromadzonych na zamku. Ale zagony mazowieckie, posuwając się niewątpliwie zachodnim brzegiem jeziora Śniardwy, dotarły na północ do okręgu Szestna, okresowo zagrażając tamtejszemu zamkowi. Część sił dotarła też dalej na zachód, do rejonu Sorkwit. Oznaczało to już poważne zagrożenie dla Kętrzyna (Rastemborka). Oddziały mazowieckie zapuszczały się jednak także na wschód, w kierunku Ełku, dokonując rabunków we wsiach tego okręgu.

Natomiast druga grupa wojsk mazowieckich, która wyszła z Kolna (także około 10 lutego), skierowała się na północny wschód do Ełku, łupiąc po drodze w okręgu ryńskim (po 12 lutego). Zamek w Ełku został wzmocniony posiłkami spośród mazurskich wolnych z okręgu Stradun, położonych na północ od Ełku. Ale i do Stradun dotarły oddziały mazowieckie, niszcząc 17 lutego tamtejszy dwór krzyżacki i łupiąc okoliczne wsie. Większość poddanych Zakonu (wolni i chłopi) przyłączyła się do Mazowszan i złożyła przysięgę wierności królowi Zygmuntowi. Natomiast zameczek w Giżycku (Lecu) został opuszczony i spalony przez Krzyżaków.

Zameczek w Ełku nie stał się jednak przedmiotem oblężenia przez Mazowszan. Wielki mistrz doprowadził do wzmocnienia jego załogi przy pomocy namiestnika zamku ryńskiego. Ten ostami doprowadził 19 lutego grupę zaciężnych do Ełku, skąd zbiegła już większość wolnych mazurskich, składając przysięgę wierności Mazowszanom. Dowódcy ich zamierzali nawet podesłać zhołdowanych chłopów czy wolnych mazurskich pod drewnianą palisadę zamku ełckiego, aby ją zrąbali.

W rezultacie w ciągu około dwóch tygodni wojska mazowieckie obsadziły Pisz oraz spustoszyły wiele wsi w okręgach Rynu, Szestna, Ełku, Stradun i Giżycka (Lecu), a więc południowo-wschodnich Prus wokół Wielkich Jezior Mazurskich. Znaczna część poddanych Zakonu - mazurscy wolni i chłopi - przeszła bez oporu na stronę Mazowszan, uznając władzę króla polskiego. Słabością tego głębokiego zagonu Mazowszan, sięgającego do 60-70 kilometrów w głąb Prus Krzyżackich, była rezygnacja z oblegania Ełku, a także Szestna i Rynu, co pozbawiało ich realnej podstawy trwalszego umocnienia się na opanowanych i w większości zhołdowanych terenach. Ale chyba nie leżało w zamierzeniach dowódców mazowieckich trwalsze umocnienie się na tych terenach, a jedynie ich niszczenie, gdyż najdalej do końca lutego 1520 r. wojska mazowieckie opuściły wschodnią strefę Prus. Pozostała tylko załoga mazowiecka na zameczku w Piszu.

Już wcześniej, bo 17 lutego, grupa Mazowszan operująca pod Nidzicą opuściła swój obóz po dwutygodniowym okrążeniu miasta i zamku. Wojska te wyrządziły przede wszystkim poważne szkody we wsiach regionu Nidzicy, które niemal doszczętnie spustoszono. W sąsiednim regionie Szczytna przerażeni wolni uciekli na Warmię lub na Mazowsze.

Lutowa akcja Mazowszan nie przyniosła w sumie większych sukcesów, ale absorbowała wyraźnie wielkiego mistrza, który musiał myśleć o zabezpieczeniu regionu Mazur, a także o rezerwowaniu części sił zbrojnych w Prusach Dolnych, bez możliwości ich skierowania na Warmię. Akcję tę ponowiono także w ciągu marca 1520 r., gdy strona mazowiecka wznowiła wypady do Prus Krzyżackich, choć na mniejszą skalę. Przed 4 marca ponownie oblężono zamek w Działdowie, chociaż zapewne siłami szlachty z województwa płockiego. Oblężenie ciągnęło się przez wiele tygodni. Natomiast ze wschodniej części Księstwa Mazowieckiego niemal w tym samym czasie nastąpił wypad większej grupy konnych i pieszych pod Ełk. Liczebność jej strona krzyżacka obliczała na ponad tysiąc koni i tyleż pieszych; wojska mazowieckie prowadziły też ze sobą jedno wielkie działo. Mazowszanie dotarli 10 marca do brzegu Jeziora Ełckiego i usiłowali sforsować most, prowadzący od wschodniego brzegu do wyspy, na której leżał zamek krzyżacki (osada wiejska znajdowała się na wschodnim brzegu jeziora), zarządzany przez prokuratora ełckiego. Atak przy użyciu większego działa nie powiódł się, gdyż czeladź krzyżacka wzmocniona grupą zaciężnych łodziami przepłynęła z wyspy zamkowej do brzegu i ogniem hakownic rozproszyła oddziały mazowieckie. Zabrała ona także owo działo. Poległych Mazowszan przewieziono do Pisza i tam ich pochowano.

Już jednak 14 marca oddziały mazowieckie (mające liczyć 2 tysiące zbrojnych) podjęły kolejną próbę zdobycia Ełku, rozbijając obóz we wsi na wschodnim brzegu Jeziora Ełckiego. Saniami dowieziono drewniane osłony i kosze w celu przeprowadzenia ataku na most i zamek. Próbowano najpierw podpalić most, jednak załoga krzyżacka wyparła atakujących, zadając straty w ludziach. Wezwanie do kapitulacji przesłane na zamek zostało odrzucone. Dlatego oddziały mazowieckie wycofały się (zapewne 16 marca) do Wąsoszy, zapowiadając rychły powrót oraz wyprawę na zamek w Szestnie.

Nie ulega wątpliwości, iż wyprawę tę podjęły oddziały pospolitego ruszenia z północno-wschodniej strefy Księstwa Mazowieckiego, które nie były przygotowane do działań oblężniczych. Akcja ich ponownie wyrządziła tylko straty materialne we wsiach wschodniej strefy Mazur oraz popłoch wśród ludności wiejskiej, której Mazowszanie nie oszczędzali, nawet dzieci i kobiet..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 306-308

"...Tymczasem w Toruniu król Zygmunt, licząc na szybkie zakończenie wojny, organizował dalsze oddziały zaciężne. Dnia 9 lutego przedłużono rotmistrzom służbę na następny kwartał, a siły działające na ziemiach zakonnych wyniosły 2047 jazdy i 2956 piechoty. Z arsenału krakowskiego sprowadzono na wozach ciągniętych przez 200 koni 10 większych dział (8 kartaun i 2 notszlangi) z prochem strzelniczym. Transport przygotował żupnik krakowski Jan Boner, a zorganizował wysyłkę starosta dylowski Piotr Zagajewski. Wraz z działami przybyli wyszkoleni w służbie cesarza Maksymiliana I puszkarze oraz stolarze i kowale..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 227

"...Mimo niepowodzenia głównych sił polskich pod Pasłękiem, główna kwatera królewska w Toruniu realizowała działania ofensywne w Pomezanii, których celem miało być zdobycie Kwidzyna - najważniejszego punktu oporu Zakonu na prawym brzegu Wisły. Zdobycie jego miało też zmusić chwiejnego biskupa pomezańskiego Hioba Dobenecka do poddania się Polsce. Realizację tego planu umożliwiało dojście w drugiej połowie lutego do Torunia nowych zaciągów z południowej Polski oraz 12 ciężkich dział burzących z Krakowa wraz z puszkarzami. Zebrano także oddziały szlachty województwa chełmińskiego i chorągwie nadworne. Siły te w początkach marca 1520 r. wyruszyły do Grudziądza (około 800 konnych i 600 pieszych) pod dowództwem stolnika poznańskiego Jakuba Rożnowskiego, współstarosty malborskiego..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 308

"...W połowie lutego na naradzie w Toruniu opracowano nowe koncepcje strategiczne na najbliższe miesiące. Firlej miał ponownie podjąć ostrzeliwanie Pasłęka, ale główne uderzenie pójść miało na Kwidzyn - najważniejszy punkt umocniony w Pomezanii, położony na tyłach armii hetmańskiej i kontrolujący przeprawę przez Wisłę. Warownię tę miał oblegać wojewoda Jan Luzjański ze szlachtą chełmińską, tysięcznym oddziałem zaciężnych oraz nadesłaną z Krakowa artylerią. Po zdobyciu Kwidzyna grupa Luzjańskiego wsparłaby Firleja pod Pasłękiem. Siły mazowieckie i oddziały zaciężne spod Braniewa i Lidzbarka Warmińskiego miały tymczasem dokonywać wypadów do Prus w celu związania sił przeciwnika i uniemożliwienia mu kontrakcji. Pomyślne przeprowadzenie tych działań umożliwiłoby połączenie wszystkich sił koronnych i mazowieckich dla wspólnego już uderzenia na stolicę zakonną - Królewiec. Plan toruński, opracowany zapewne przy współudziale późniejszego hetmana Jana Tarnowskiego, uznać można za udany. Zakładał on bowiem osłonę od zachodu (skąd po sforsowaniu Wisły mogła nadejść wielkiemu mistrzowi pomoc zbrojna z Rzeszy) i uderzenie wszystkimi siłami na stolicę krzyżacką. Król Zygmunt I i podkanclerzy biskup przemyski Piotr Tomicki błędnie uzależnili jednak wykonanie tego planu od decyzji biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego, w którego wierność bezgranicznie wierzyli. Hetman wielki miał się w pełni dostosować do rad biskupa, który wcześniej odmawiał królowi przysłania posiłków i przepuszczenia wojsk polskich przez swoje terytorium. Fabianowi Luzjańskiemu chodziło przede wszystkim o zabezpieczenie Warmii, dlatego też proponował, by armia Firleja ruszyła na Pieniężno, a następnie dokonała wypadów na Cynty i Domnowo położone na południe od Królewca. Postulował też, prócz grupy hetmańskiej i fana Luzjańskiego stworzyć trzecią złożoną z Litwinów, Rusinów i Tatarów litewskich, która po połączeniu z wojskami mazowieckimi wdarłaby się w rejonie Kętrzyna do Prus Dolnych. Zmiany w planach wojennych dokonane przez biskupa warmińskiego były zdecydowanie nieudane, zarówno pod względem politycznym, jak i militarnym. Nie liczył się on bowiem z bierną postawą Litwy, nikłością dosyłanego stamtąd oddziału tatarskiego i brakiem artylerii oblężniczej w wojsku mazowieckim. Przede wszystkim jednak - kierując się własnymi interesami - zalecał Fabian rozproszenie głównych sił koronnych pod Pasłękiem i pozostawienie tego niezdobytego ośrodka krzyżackiego na tyłach i skrzydle działających w Prusach Dolnych wojsk polskich. Wypadu w te rejony i odbicia Pieniężna mogły przecież z powodzeniem dokonać oddziały (1400 zaciężnych) znajdujące się już pod Braniewem i w Lidzbarku Warmińskim..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 227-228

"...Założone cele udało się królowi w znacznej mierze zrealizować. W wyniku rajdów kawaleryjskich i znacznej przewagi liczebnej opanowano w pierwszych tygodniach wojny prawie całą zachodnią część państwa zakonnego. Bilans działań oblężniczych był dla strony polskiej ogólnie dodatni. Opanowano bowiem 19 miast i zamków pruskich, a 12-tu nie udało się zmusić do kapitulacji. Należy jednak pamiętać, że 12 mniejszych punktów krzyżackich poddało się bez walki. Do faktycznych oblężeń doszło w 17-tu wypadkach, przy czym tylko 7 (m.in. Kwidzyna, Ostródy i Morąga) było dla strony polskiej pomyślnych. Aż 10-ciu większych ośrodków krzyżackich (np. Braniewa, Pasłęka, Nidzicy) nie udało się zdobyć. Załogi polsko-czeskie nie potrafiły się też skutecznie bronić, na co wskazuje upadek Pieniężna czy miast Fromborka i Dzierzgonia. Niewątpliwie brakowało ciężkiej artylerii koniecznej w zurbanizowanych Prusach i większej liczby wyszkolonych piechurów, uzbrojonych w nowsze rusznice i hakownice. Jazda była nieprzydatna w walkach oblężniczych, a do starć w polu rzadko dochodziło. Potyczki z udziałem stukonnych chorągwi toczono ze zmiennym szczęściem (klęska polska nad Pasłęką, zwycięstwo pod Miłomłynem), ale największy sukces w polu odniósł Firlej pod Pasłękiem. Zagony, realizowane głównie tysiąckonnymi oddziałami mazowieckimi, były wolne wskutek obciążenia działami i taborami. Sięgnęły zresztą zaledwie 50-70 km w głąb państwa zakonnego i nie złamały ducha walki w dowództwie zakonnym. Do tego dochodziło słabe dowodzenie hetmana Firleja rozpraszającego swe siły, brak konsekwencji w realizacji ustalonych planów wojennych oraz błędy polityczne króla Zygmunta i podkanclerzego Tomickiego. Wszystko to spowodowało, że strona polska - mimo zdecydowanej przewagi liczebnej - nie odniosła znaczących sukcesów w toczącej się od prawie trzech miesięcy wojnie. Stało się oczywistym, że działania ruchome realizowane dotąd zagonami jazdy muszą zostać zastąpione przez wojnę metodyczną, oblężniczą, wymagającą nowoczesnych środków walki w postaci artylerii, inżynierii i piechoty..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 232-233

"...W połowie marca w kwaterze królewskiej w Toruniu uszczegółowiono koncepcję dalszego prowadzenia działań wojennych. Przewidywała ona natychmiastową koncentrację głównych sił Firleja pod niezdobytym Pasłękiem. Część jazdy miała być skierowana wzdłuż Zalewu Wiślanego do rejonu Bałga - Pokarmin. Rozłożona tam obozem miała blokować dojście pomocy dla Królewca i Braniewa oraz dokonywać zagonów na ośrodki dolnopruskie wiążąc siły przeciwnika. Rozważano też możliwość jednoczesnego oblężenia Braniewa lub skierowanie całej armii hetmańskiej na Królewiec, nie bacząc na pozostawione w rękach krzyżackich Pasłęk i Braniewo. Plany te znów postanowiono skonsultować z biskupem warmińskim, który wyrastał na jednego z czołowych doradców królewskich. Luzjański proponował otoczenie szańcami i zmuszenie głodem do kapitulacji Pasłęka oraz wysłanie części wojska z artylerią na Królewiec, a nawet po moście pontonowym na Pregole na Sambię i Natangię. Plan ten, uwarunkowany politycznymi dążeniami biskupa do oddalenia wojny od Warmii, zakładał rozproszenie sił i pozostawienie niezdobytych twierdz na zapleczu działającej armii. Jako sprzeczny z podstawowymi zasadami sztuki wojennej nie został więc zaakceptowany przez dowództwo polskie w Toruniu..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 233-234

"...W tym samym bowiem czasie połączone oddziały krzyżackie z Ełku i Kętrzyna (jakoby 1000 jazdy) ruszyły na południe z zamiarem zaskoczenia obsadzonego przez książęcą załogę Pisza. Dzięki dobremu rozpoznaniu Mazowszanie zorientowali się w zaistniałym zagrożeniu i pozostawiając 200 pieszych na zamku piskim wyruszyli w 600 koni na spotkanie nadciągającemu przeciwnikowi. W połowie kwietnia w rejonie Jeziora Śniardwy nad rzeką Pissą doszło do starcia, w którym szlachta z Księstwa Mazowieckiego rozbiła jazdę zakonną, a straty krzyżackie sięgnąć miały 300 poległych..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 235

"...Król Zygmunt nalegał na Firleja zaraz po zdobyciu Kwidzyna, aby ponownie obiegł Pasłęk, dokąd miały zostać spiesznie przewiezione ciężkie działa. Jednak roztopy wiosenne uniemożliwiły szybką realizację tych zamierzeń i w lądowych działaniach na Powiślu nastała znowu przerwa do połowy kwietnia.

Zgodnie z poleceniem króla Rada Gdańska jeszcze zimą podjęła przygotowania do rozwinięcia akcji na otwartym morzu, aby przeciąć dowóz posiłków dla Zakonu z Danii. Jednak dopiero po spłynięciu lodów, w połowie marca z Gdańska wypłynęło w kierunku Kłajpedy osiem większych i kilka mniejszych okrętów. Dotarły one do Cieśniny Bałgijskiej, usiłując ją zablokować przez zatopienie w niej kilku statków obciążonych kamieniami. Jednak wskutek wiosennych burz i prądów morskich statki te wkrótce zostały wypchnięte z cieśniny na Bałtyk.

Ponowną próbę tego rodzaju podjęto 10 kwietnia przez 18 okrętów gdańskich w drugiej nowo powstałej Cieśninie, zwanej Pilawską, utworzonej bliżej Królewca. Usiłowano wprowadzić tam trzy tzw. burdyny, obciążone kamieniami. Jednak silny wiatr północny spowodował, iż zatonęły one przed samą Cieśniną, a zbrojni Zakonu ostrzelali i zatopili siedem okrętów gdańskich. Gdańszczanie stracili też kilka mniejszych jednostek (jachty i promy ze skrzyniami z kamieniami i sznikę).

Po tych niepowodzeniach okręty gdańskie operowały tylko na otwartym Bałtyku, usiłując blokować dowóz towarów, jak i zaciężnych dla Zakonu, zwłaszcza z Danii, na co nalegał król Zygmunt. Mimo niektórych sukcesów w Cieśninie Pilawskiej i zabrania kilku statków handlowych, obie cieśniny nadal były otwarte dla żeglugi do Królewca. Jednak było widoczne, iż „wojna pruska" wkroczyła już wówczas w pełni w sferę działań morskich..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 309-310

"...Planowane powtórne oblężenie Pasłęka przy życzliwej dla Albrechta postawie biskupa Luzjańskiego, wymagało wprowadzenia na Warmię oddziałów królewskich, które zabezpieczyłyby prawe skrzydło głównej armii polskiej. W tym celu w dniach 15-20 marca 1500 jazdy wkroczyło na teren biskupstwa. Chorągwie rozmieszczono we wsiach pod Lidzbarkiem, Reszlem i Dobrym Miastem, a Tatarzy litewscy przejęli kontrolę nad drogami i przeprawami. Dnia 20 marca 200 konnych z Lidzbarka przybyło pod Ornetę i wjechało za biskupim wozem przez otwartą przed nim bramę miejską. W ten sposób opanowano podstępem najbliższy Pasłęka ośrodek, którego mieszkańców podejrzewano o sprzyjanie krzyżakom..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 234

"...Wiosną 1520 r. pruski teatr wojny objął też zdecydowanie biskupią Warmię. Biskup Luzjański aż do początków marca usiłował zachować neutralność, którą jednak naruszały wypady załóg krzyżackich z uwolnionego od oblężenia Pasłęka i z Prus Dolnych. Próby porozumienia się biskupa z wielkim mistrzem, a nawet zawarcia rozejmu z nim, za cenę podjęcia przez Albrechta rokowań pokojowych z królem Zygmuntem, zupełnie zawiodły. Zresztą zaniepokojony rosnącym zagrożeniem Warmii i żywiący nieufność do biskupa król sam zdecydował się wprowadzić załogi do jej miast i zamków, ażeby zabezpieczyć tyły wojsk polskich, po spodziewanym zdobyciu Kwidzyna, jak i Pasłęka. Oddziały konnych zaciężnych królewskich przybyły w połowie marca 1520 r. do Lidzbarka, gdzie dowódcy ich oznajmili biskupowi Luzjańskiemu, iż przybyli tylko dla ochrony biskupstwa, skąd nie będą dokonywać wypadów do ziem Zakonu. Biskup pogodził się z decyzją króla jako opiekuna Warmii, a oddziały polskie (liczące około 1500 konnych, w tym nieco Tatarów) ulokowały się we wsiach pod Lidzbarkiem. W południowej strefie obsadziły one Reszel i Barczewo, a w środkowej - Dobre Miasto. W strefę północnej obsadzona została podstępem, przy pomocy biskupa, Orneta. Tylko Olsztyn, własność kapituły, i Biskupiec Reszelski na południowej Warmii nie zostały obsadzone przez oddziały polskie, znajdowały się one jednak poza zasięgiem krzyżackich wypadów.

Obsadzenie miast i zamków Warmii umocniło pozycję Polski w Prusach i zostało przyjęte z rozdrażnieniem przez wielkiego mistrza, który oskarżał biskupa Luzjańskiego, iż bez powodu wpuścił Polaków na Warmię. Mimo konfliktów części oddziałów polskich z chłopami warmińskimi, spowodowanych zabieraniem żywności z ich gospodarstw, zaciężni polscy pozostawali na Warmii jako jej osłona, przy czym w kwietniu główną wśród nich rolę zaczął odgrywać dobry dowódca, dosłany przez króla z Małopolski - starosta buski Jakub Sęcygniewski. Pod jego też dowództwem zaciężni polscy zaczęli dokonywać wypadów do Prus Dol-nych w rejonie Bartoszyc, także z udziałem Tatarów. Dnia 16 kwietnia oddziały Sęcygniewskiego stoczyły pod tym miastem zwycięską większą potyczkę z załogą krzyżacką, przy czym do niewoli dostali się także dwaj dowódcy zakonni z oddziału przysłanego z Inflant. Akcja ta, wspierana także wypadami polskiej załogi z Reszla w okolice Kętrzyna, poszerzyła więc teatr wojny, a zarazem wpłynęła na pogorszenie się nastrojów ludności dolnopruskiej i osłabienie jej wiary w wielkiego mistrza. Spowodowała ona jednak represje wobec wsi warmińskich, nawet ze strony chłopów dolnopruskich. W rezultacie biskup Luzjański interweniował u hetmana Firlej a, aby zaniechać wypadów oddziałów polskiej i tatarskiej jazdy do dalszych ośrodków dolnopruskich..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 309-310

"...Niepowodzenie załogi kętrzyńskiej zostało tylko częściowo wykorzystane przez chorągwie polskie stacjonujące na Warmii. W drugiej połowie kwietnia Wawrzyniec Myszkowski z Reszla wzmocniony posiłkami z Lidzbarka dokonywał wypadów rabunkowych do okręgów Kętrzyna, Barcian, Sępopola i Bartoszyc. Do wsi pod Kętrzynem wyprawiał się Mikołaj Działyński z Lidzbarka. Planowane też były przez Firleja dalsze szybkie wypady strzelczych, husarskich i tatarskich chorągwi pod dolnopruskie miasta, aż po Bałgę i Królewiec. Celem ich miało być - poza zaopatrzeniem wojska w żywność i paszę - osłabienie morale przeciwnika, związanie jego sił i uniemożliwienie przyjście z odsieczą oblężonemu Pasłękowi. Biskup Luzjański, obawiając się odwetowych akcji zakonnych, skłonił jednak hetmana do zaprzestania dalszych niszczycielskich zagonów jazdy polskiej. W rzeczywistości groziły mu tylko słabe napady chłopów dolnopruskich, które łatwo można było zablokować przez liczącą na Warmii blisko 2 tys. koni jazdę Secygniowskiego. W rezultacie negatywnego wpływu biskupa na decyzje hetmana ograniczony został w końcu kwietnia polski teatr wojny i przekreślone zostały możliwości nawiązania kontaktu z działającymi na południe od wielkich jezior siłami mazowieckimi..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 235-236

"...W okresie trwających roztopów wiosennych strona polska - poza obsadzeniem miast Warmii - przygotowywała się do uderzenia na obiekty Zakonu, przeprowadzając zaciągi i uzupełniając zapasy prochu dla ciężkiej artylerii czekającej w Kwidzynie. Świeże oddziały zaciężnych dojść miały z Czech i Moraw, król ściągał też z Litwy chorągwie nadworne i około 700 Tatarów. Wśród zaciężnych czołową rolę odgrywać miał w przyszłości rycerz morawski Jan Żerotinski z Żerotina i Strażnicy, który zamierzał przyprowadzić aż 600 ciężkozbrojnych konnych oraz 400 pieszych; był on więc najwyraźniej kondotierem w większym stylu. Oddziały zaciężnych kierowane były etapami z Torunia pod Kwidzyn, skąd miały ruszyć dalej we wspólnym marszu na północ.

Za główny cel działań wiosną 1520 r. strona polska uznawała ponowne oblężenie, ostrzał artyleryjski i zdobycie Pasłęka. Jednak hetman Firlej część wojsk znowu miał skierować na wschód do Braniewa. Rozłożywszy się tam obozem winien blokować dojście pomocy dla Królewca oraz atakować ośrodki dolnopruskie. Ta ostatnia koncepcja nie była jedyna, gdyż planowano też skierować znaczną część wojsk z Firlejem pod stołeczny Królewiec lub pod aktualną rezydencję wielkiego mistrza. Akcentowano też konieczność przejścia przez Pregołę, mostem na Sambię, oraz do sąsiedniej Natangii i zmuszenie ich miasteczek do kapitulacji, podobnie jak sam Królewiec przez oblężenie (doradzał tak biskup Luzjański). Konieczne było jednak wówczas współdziałanie sił lądowych i wodnych z wielkich miast Prus królewskich przy dostawach żywności dla wojska i budowie mostu pontonowego na Pregole.

Albrecht natomiast zamierzał nadal bronić krajowymi siłami Pasłęka i Braniewa, osłaniając wybrzeża Zalewu Wiślanego i Sambii; nadał też wywierał nacisk na biskupa Luzjańskiego o wyprowadzenie załóg polskich z Warmii. Jednak zdecydowanie liczył na pomoc z zewnątrz, z Rzeszy łub z Danii, która długo nie nadchodziła.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 310-311

"...Tymczasem od początku kwietnia realizowano główny cel wiosennej ofensywy zakreślony w marcowym planie toruńskim. W rejonie Kwidzyna skoncentrowano „grupę pomezańską" (800 jazdy, 600 piechoty, 12 ciężkich dział burzących), zasilaną świeżymi rotami zaciężnymi (1100 piechoty, 400 jazdy) i pocztami nadwornymi z Torunia. Dnia 6 kwietnia blisko 3 tysięczne wojsko dowodzone przez wojewodę kaliskiego Jana Zarembę z Kalinowej wyruszyło spod Kwidzyna na północny wschód przez Prabuty, Przezmark i po tygodniowym marszu dotarło pod Pasłęk. Równocześnie hetman Firlej skoncentrował swoje siły (2500 zbrojnych) pod Elblągiem, skąd wyruszywszy 10 kwietnia na południowy wschód dotarł po dwóch dniach pod mury pasłęckie..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 236

"...Kapitulacja Pasłęka była znacznym sukcesem wojsk polskich, który osłabił wyraźnie pozycję Zakonu w Prusach Górnych i w północnej Warmii. Był on też potwierdzeniem skuteczności działania polskiej artylerii oblężniczej. Zamek i miasto objął jako starosta podkomorzy pomorski Achacy Cema, a hetman Firlej mógł z rotmistrzami rozważyć teraz kwestię zasadniczą - marsz na Braniewo czy Królewiec.

Sytuację ułatwić miały także powodzenia szlacheckich wojsk mazowieckich w zachodnich Mazurach. Dnia 30 kwietnia skapitulował zamek w Działdowie, który obsadzono oddziałami z województwa płockiego z kasztelanem Piotrem Kryskim jako starostą. Podjęto też od razu oblężenie Szczytna i Nidzicy, jednak bez rezultatu; także miasteczko Pasym pozostało w ręku Zakonu.

We wschodniej strefie Mazur natomiast oddziały mazowieckie rezydujące w Piszu, i działające w ścisłym porozumieniu z polskimi rotami we warmińskim Reszlu i Lidzbarku, w połowie kwietnia wyruszyły na zachód i starły się w rejonie Wielkich Jezior z oddziałami Zakonu, zadając im klęskę. Nie zdobyły jednak żadnego zameczku we wschodnich Mazurach i wycofały się do Księstwa Mazowieckiego. Wypady Mazowszan wpłynęły na nastroje wśród wolnych i chłopów wschodnich Mazur, którzy już byli gotowi poddać się Mazowszanom aż po okolice Giżycka (Lecu) i Węgorzewa..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 312

"...Zdobycie Pasłęka zbiegło się z dojściem do Torunia większych grup zaciężnych czesko-morawskich i śląskich; liczba ich dochodzić mogła do około 3 tysięcy, w tym około dwie trzecie pieszych. Wśród dowódców rot wyróżniał się wspomniany już rycerz z Moraw Jan z Żerotina i Strażnicy; ostatecznie przyprowadził on 368 konnych i 621 pieszych, odgrywał więc istotnie rolę kondotiera. Został on dowódcą nowo przybyłej grupy zaciężnych, określanej mianem „wojska czeskiego". Obok niego ważną rolę miał odgrywać przybyły też wtedy szlachcic dolnośląski Jan von Rechenberg jako dowódca zaciężnych. I on także dołączył do grupy „wojska czeskiego". Nowo zaciągnięte oddział)" miały szybko wyruszyć w drogę z Torunia na północ, aby połączyć się z główną grupą wojsk polskich hetmana Firleja i wspólnie już podjąć dalszą walkę zbrojną z Zakonem w północnej strefę Prus i na Warmii.

Kierunek dalszego marszu Firleja spod Pasłęka po 29 kwietnia nie był początkowo ściśle sprecyzowany. Wiadomo było tylko, iż armia polska 3 maja zostanie najpierw skierowana na Braniewo. Król po zdobyciu Pasłęka nakazał jednak hetmanowi, aby wojska nie odpoczywały, lecz skierowały się do Bartoszyc, tj. poprzez Warmię w kierunku środkowej części Prus Dolnych, gdzie miało nastąpić połączenie z „wojskiem czeskim", które wyruszyło już z Torunia. Dopiero po zebraniu się wszystkich sił koło Bartoszyc miano tam wspólnie przeprowadzić naradę, czy korzystniejsze będzie zaatakowanie Królewca, czy też innego ośrodka lub regionu. Jednak wskutek opóźnień w marszu poszczególnych grup stało się inaczej. Już bowiem 7-8 maja oddziały konnych z armii Firleja dotarły pod Braniewo. Zaatakowały one słabo ufortyfikowane Nowe Miasto, które zrabowano i podpalono, mimo kontrakcji ze Starego Miasta, którego dowódca Heydeck nie zamierzał poddawać. W potyczce jazdy polskiej z pieszymi, którzy wybiegli ze Starego Miasta, zostali oni pobici; wielu z nich poległo, część dostało się do niewoli. Wojska polskie miały stracić ponad 40 zbrojnych. Oddziały polskie przeszły potem Pasłękę, za którą rozbiły obóz.

Podkreślić należy, iż wraz z Firlejem nadal jako hetmanem naczelne dowództwo sprawował również wojewoda kaliski Jan Zaremba z Kalinowej. Niewątpliwie wiązało się to z krytyką dowodzenia Firleja, która przejawiała się w otoczeniu królewskim. Postój wojsk polskich za Pasłęką trwał kilka dni, gdyż z powodu grząskości dróg były trudności z transportem wozów i dział. Niewątpliwie jednak czekano i na opóźniające się dojście „czeskiego wojska". Wojska te dotarły na północną Warmię dopiero w połowie maja, a dowódcy ich wraz z Janem von Rechenbergiem skłaniali się do koncepcji oblężenia Królewca przez ogół wojsk polskich, do czego namawiał też Gdańsk. Hetman Firlej w tym czasie także zdecydował się na tę koncepcję, odrzucając prośbę zaniepokojonych stanów Prus Zakonnych o zaprzestanie działań wojennych, gdyż wysyłają już one poselstwo do króla Zygmunta w Toruniu.

Pod Starym Miastem Braniewem hetman Firlej zostawił oddziały jazdy pod dowództwem Jakuba Sęcygniewskiego, które miały trzymać w szachu załogę krzyżacką i niszczyć okoliczne wsie, tj. niewątpliwie dla zabezpieczenia tyłów głównej grupie wojsk polskich. Wyszła ona z Firlejem i Zarembą znad Pasłęki, posuwając się na wschód głównym szlakiem wzdłuż Zalewu Wiślanego. Dotarła najpierw 15 maja do pierwszego miasta Prus Dolnych - Świętomiejsca. Opuszczone przez załogę i mieszkańców zostało ono obsadzone. Wojska rozlokowały się także w okolicznych wsiach, blokując zarazem drogę i dostawy wojsk czy żywności z Królewca dla Braniewa. Część oddziałów polskich skierowano na wschód do miasteczka Cynty. Również i ono było opuszczone, bowiem mieszkańcy wraz z okolicznymi chłopami i bydłem schronili się do Królewca.

Już 19 maja pierwsze oddziały jazdy polskiej pojawiły się pod zamkiem w Pokarminie (Brandenburgu), jednak działały one głównie w okolicznych wsiach komturstwa pokarmińskiego, które podobnie jak wsie komturstwa bałgijskiego były pustoszone. Trzon wojsk polskich leżał jednak przez kilka dni w rejonie Świętomiejsca. W tym czasie, jak się wydaje, „wojsko czeskie" Żerotinskiego znajdowało się jeszcze w północnej Warmii, walcząc z trudnościami aprowizacyjnymi.

Armia polska nie podjęła uderzenia na zamek w Bałdze, leżący na uboczu między Świętomiejscem a Pokarminem, na brzegu Zalewu Wiślanego. Dnia 21 maja hetman Firlej wystosował tylko z obozu pismo do rycerstwa na zamku w Bałdze, wzywając do kapitulacji, w celu uniknięcia strat, z zapewnieniem bezpieczeństwa osób. Apel ten pozostał bez echa, jednak dowództwo polskie nie podjęło próby oblężenia, kierując całość swoich sił do Pokarmina, aby tym szybciej dotrzeć do Królewca.

Dnia 23 maja pierwsze oddziały polskie z obozu pod Świętomiejscem pojawiły się przy rzece Świeżej (Frisching), przy której ujściu do Zalewu Wiślanego na prawym jej brzegu leżał zamek w Pokarminie (Brandenburgu). Został on uprzednio wzmocniony załogą zbrojną na prośbę mieszczan Królewca, był to bowiem ostatni punkt oporu przed stolicą Zakonu. Tego dnia wojska polskie rozbiły kilka obozów na południe od Pokarmina, nie podejmując przeprawy przez wezbrane wody rzeki Świeżej. Przeprawa ta nastąpiła dnia 24 maja za pomocą tratew, po czym obóz rozłożono w osadzie przyzamkowej i w jej sąsiedztwie. Z przeprawieniem wielkich dział znowu były trudności i pozostały one na lewym brzegu rzeki; w konsekwencji zamek był ostrzeliwany tylko mniejszymi działami, strzelającymi kulami kamiennymi. Liczebność oblegających dowódcy zamkowi szacowali na około 8000 ludzi, co budziło ich przerażenie i załogi, kierowano więc apele do wielkiego mistrza o pomoc drogą wodną. Pomoc ta była nierealna, a na domiar złego na wodach Zalewu Wiślanego pojawiło się kilka statków gdańskich. Operowały one już od początków maja w rejonie Bałgi (jachty i barki), usiłując nawet wylądować na wybrzeżu Zalewu (10 maja). Zostały jednak przez załogę zamku bałgijskiego zmuszone do odpłynięcia na Zalew. Blokować zaś zaczęły dowóz do Pokarmina i wsparły atak lądowych wojsk polskich. W rezultacie tego już 25 maja w południe dowódcy zamku pokarmińskiego skapitulowali przed hetmanem Firlejem, a załoga miała stawić się do dnia 24 czerwca u króla w Toruniu. Droga do odległego o 20 kilometrów Królewca stała już otworem.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 312-314

"...Najważniejszy problem dla dowództwa polskiego stanowiło obecnie zapewnienie żywności dla tak dużych liczebnie wojsk. W Prusach Dolnych, częściowo spustoszonych już wojną i na przednówku, przy opóźnionej, chłodnej i deszczowej wiośnie, nie było dostatecznej ilości żywności, a także paszy. Firlej i Zaremba już spod Braniewa zwrócili się więc do Gdańska, apelując o dosłanie statków kupieckich z żywnością, aby sprzedawać ją dla wojska na brzegu Zalewu Wiślanego. Rada Gdańska zapewniła Firleja i Zarembę, iż wydała już odpowiednie zalecenia dla kupców. Firlej i Zaremba przedstawili Gdańskowi także swoje kolejne zamiary, nie tylko marszu na Królewiec, ale i przerzucenia wojsk na Sambię (co było realizacją koncepcji biskupa Luzjańskiego). Gdańszczanie akceptowali te zamierzenia. Zapewniali, iż wyślą szybko statki i szkuty, zalecali jednak przerzucenie tam znaczniejszych sił ze względu na gęstość zaludnienia Półwyspu Sambijskiego.

Firlej i Zaremba zdecydowali się więc na dalszą szybką akcję ofensywną, wspartą siłami wodnymi Gdańska, choć najwidoczniej nie przewidywali użycia ciężkiej artylerii, która utknęła przy przeprawie nad rzeką Świeżą. Odrzucali przy tym możliwość zawarcia rozejmu z wielkim mistrzem na okres podjętych rokowań pokojowych w Toruniu, co podsuwał biskup Luzjański i sam Albrecht, powołując się na konieczność rozkazu królewskiego.

Dowódcy polscy nie odrzucali jednak możliwości rozmów z wielkim mistrzem, naciskanym w Królewcu przez opozycję stanową o podjęcie rokowań. Albrecht wysłał więc do obozu polskiego pod Pokarminem propozycję dosłania przedstawicieli do Królewca dla nawiązania rozmów. Już 24 maja Firlej wysłał do stolicy Zakonu rotmistrzów Achacego Cemę i Mikołaja Iskrzyckiego. Przebywali tam krótko, prowadząc rozmowy w katedrze królewieckiej. Wiadomo, iż obaj posłowie doradzali złożenie przez wielkiego mistrza prośby do dowództwa polskiego o glejt dla poselstwa Zakonu do króla. Rozmowy te nie przerwały jednak dalszych działań wojsk Firleja, nawet mimo opóźnień w dostawach żywności z Gdańska.

W okresie tym do wojsk Firleja i Zaremby pod Pokarminem dołączyło wreszcie „wojsko czeskie" z Żerotinskim i Rechenbergiem. Fakt ten musiał wpłynąć na szybkie podjęcie decyzji o marszu spod Pokarmina w kierunku odległego o 20 kilometrów Królewca. Dnia 31 maja wielka armia polska - której liczebność można ostrożnie przyjąć na około 9-10 tysięcy konnych i pieszych (w stosunku 1:3) - stała już około 10 kilometrów na południowy zachód od stolicy Prus Krzyżackich. Była to nizinna miejscowość Haffstrom (alias Haberstro), położona przy małej zatoczce Zalewu Wiślanego, a przy ujściu niewielkiej rzeczki. Tutaj też został rozbity obóz polski na okres przeszło miesiąca Jednak niektóre oddziały polskie dnia 31 maja pojawiły się także pod Królewcem.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 314-315

"...Działania polskie na terenie Prus Zakonnych straciły późną wiosną swój początkowy impet. Przerwanie rozwijanej z użyciem znacznych sił i środków ofensywy miało decydujący wpływ na wynik polsko-krzyżackich zmagań. W tej fazie wojny odnotowujemy trzykrotnie mniej oblężeń i zagonów kawaleryjskich. Cele wiosennych działań zaczepnych zostały tylko częściowo zrealizowane. Opanowano Pasłęk, ale zrezygnowano z oblężenia Królewca. Zwiększyła się aktywność polskich oddziałów przy wschodnim pograniczu Warmii w południowej jego części (Barciany), ale zmniejszyła się w północnej (Pruska Iława). Nie doszło do synchronizacji z siłami mazowieckimi, które w tym czasie ograniczyły swe wypady w okolice Wielkich Jezior (Kętrzyn), a uaktywniły się w zachodniej części Prus Górnych (Nidzica). Jedynym wynikiem skoncentrowania największych dotąd sił zaciężnych, w tym niespotykanej liczby piechoty (ok. 7 tys.), było umocnienie pozycji polskich w północnej strefie Prus Zakonnych. W sumie udało się opanować tylko 7 ośrodków (w tym 3 bez walki), ale zrezygnowano z prób oblężenia 4 dalszych, w tym zakonnej stolicy. Natomiast zepchnięta do obrony strona krzyżacka nie podjęła żadnych działań oblężniczych. Podobnie jak w poprzednim okresie doszło do 3 bitew w polu, wszystkich zakończonych zwycięstwami polskimi. Pod Bartoszycami, Nowym Miastem Braniewem starło się w sumie z obu stron blisko 2 tys. żołnierzy, a straty krzyżackie sięgnęły 300 zabitych. Przewaga jazdy koronnej i mazowieckiej w polu przyczyniła się do ograniczenia przez wielkiego mistrza akcji kontrofensywnych. Działania polskie nie nabrały wiosną charakteru bardziej ruchomego (choć stosunek oblężeń do starć w polu by na to wskazywał), a to wynikało ze zmniejszenia ilości zagonów jazdy. Spotykamy się w tej fazie wojny właściwie z jednym poważniejszym rajdem polskiej konnicy, ale za to dokonano go w sposób typowo „wschodni". W ciągu jednej doby 1000 lekkiej jazdy (husaria, Tatarzy i Litwini) pokonało 50 łan docierając z Pasłęka do Świętomiejsca. Wyciągając wnioski z kampanii zimowej Firlej ograniczył ten rodzaj działań wojennych, uważając go za mało skuteczny. Z drugiej strony dowództwo polskie nie wypracowało w praktyce zasad prowadzenia metodycznej wojny oblężniczej z użyciem piechoty, artylerii i środków inżynieryjnych. Zwłaszcza król Zygmunt, nie rozumiawszy znaczenia nowoczesnej broni artyleryjskiej większego kalibru, nie przesunął szczupłych zresztą środków finansowych na zakup ciężkich dział burzących i najem doświadczonych puszkarzy cudzoziemskich. Najdotkliwsze było jednak to, że przerwał dobrze zapowiadającą się wyprawę królewiecką w najmniej odpowiednim dla strony polskiej momencie..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 240-241

"...W czasie marszu wojsk polskich pod Królewiec w maju 1520 działały nadal okręty gdańskie, także na otwartym morzu. Docierały one pod Kłajpedę, zagrażając jej portowi i tamtejszej załodze zamkowej pod dowództwem księcia brunszwickiego Eryka przez wpłynięcie na wody Zalewu Kurońskiego. Dnia 27 maja pięć okrętów gdańskich wpłynęło do Cieśniny Kłajpedzkiej i zaatakowało dwa statki (holenderski i królewiecki) z ładunkami popiołu i wina. Statki te obrabowano. Załogi gdańskie wysiadły też na ląd i zaatakowały miasteczko Kłajpedę, które spaliły wraz z dwoma okolicznymi wsiami. Zamek ocalał, ale książę Eryk domagał się od wielkiego mistrza wzmocnienia załogi.

Do najważniejszych osiągnięć sił wodnych Gdańska tego okresu należało jednak zablokowanie Cieśniny Bałgijskiej. W początkach czerwca 1520 r. rada Gdańska, mimo toczących się już pertraktacji dowództwa polskiego z Albrechtem pod Królewcem, skierowała z Zalewu Wiślanego pod Cieśninę Bałgijską kolejną ekspedycję złożoną także z sześciu szkut wiślanych obciążonych skrzyniami i kamieniami, aby ponowić próbę jej zablokowania. Mimo zakazu dowództwa polskiego, w dniach 8-9 czerwca dowódcy gdańscy przeprowadzili zaplanowaną akcję, zatapiając sześć szkut wiślanych w Cieśninie Bałgijskiej i blokując tym razem skutecznie na jakiś czas przejazd przez nią. Do dyspozycji władz Zakonu i jego kupców pozostała tylko nowa. Cieśnina Pilawska, a także odległy port w Kłajpedzie. Posunięcie gdańszczan uznać należy za przemyślane i w pełni uzasadnione, gdyż utrudniało ono bez wątpienia komunikację Królewca z Zachodem drogą morską. Ale akcja gdańskich sił morskich nie była w stanie zamknąć dopływu statków do Kłajpedy, także z portów inflanckich, co miało już niebawem zaważyć na dalszych losach „wojny pruskiej".

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 319

"...Już przed upływem rozejmu Polski z Zakonem (4 lipca 1520 r.) dochodziło do pojedynczych akcji zbrojnych. Szczególnie oddziały wojsk szlacheckich z Księstwa Mazowieckiego nie poinformowane o trwaniu rozejmu - dokonywały od 12 czerwca wypadów na teren wschodnich Mazur, atakując wsie w rejonie Rynu. Podeszły też znowu pod Ełk, który na próżno oblegały do 7 lipca, niszcząc do tego czasu okoliczne wsie oraz dokonując wypadu aż pod Węgorzewo.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 321

"...Wyruszywszy 1 lipca na zachód, wojsko polskie spaliło - jako nienadający się do obrony - zamek w Pokarminie i 6 lipca dotarło do zamku w Bałdze. Z powodu podmokłego podejścia do niego od strony lądu i braku statków gdańskich na wodach Zalewu zrezygnowano z oblężenia i pomaszerowano na Braniewo. Po drodze w Świętomiejscu Firlej pozostawił półtysięczną załogę, ale bez artylerii. Nie udało się natomiast odzyskać utraconych w nurtach rzeki Świeżej kilkunastu ciężkich dział burzących..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 243

"...Dnia 3 lipca hetman Firlej znajdował się w obozie pod zamkiem w Pokarminie, nawiązując stamtąd listowny kontakt z radą Gdańska. Przebywał tam wraz z Janem z Żerotina jeszcze 4 lipca, rozważając, czy warto przygotować zamek pokarmiński do obrony czy też nie. Ponieważ - jak tłumaczył potem Firlej Gdańskowi - nie wydawał się on zdatny do tego celu, dowódcy woleli spalić go i opuścić, niż zostawić w nim większą załogę. Nastąpiło to 5 lipca, po czym wielka armia skierowała się na północny zachód (około 20 kilometrów), docierając w dniach 5-6 lipca do zamku w Bałdze, położonego na bagnistym cyplu wrzynającym się w Zalew Wiślany. Firlej zamierzał oblec zamek, nadal obsadzony przez załogę krzyżacką. Jednak hetman szybko wycofał się z tego zamiaru, niewątpliwie głównie z powodu podmokłości terenu, który nie nadawał się na rozbicie obozu. Firlej wyjaśniał Gdańskowi, iż zdobycie Bałgi poszłoby łatwo, gdyby uzbrojone statki gdańskie dotarły od strony Zalewu, jednak nie widział ich wówczas na jego wodach. Dlatego też hetman skierował całą armię na zachód, w kierunku odległego o około 20 kilometrów Braniewa. Po drodze w Świętomiejscu zostawił załogę (około 500 zbrojnych), ale bez dział.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 322

"...Ugrzęźnięcie armii Firleja pod Braniewem ułatwiło wielkiemu mistrzowi rozwinięcie działań ofensywnych już w ciągu lipca 1520 r. Miały być one skierowane przeciw Mazowszanom na Mazurach i w Księstwie Mazowieckim, przy jednoczesnym dosyłaniu broni i żywności do obleganego Braniewa.

Ściągnąwszy pieniądze od chłopów i mieszczan oraz zaciągnąwszy pożyczkę od trzech miast Królewca na opłacenie przybyłych z Danii zaciężnych, zebrał w połowie lipca w Kętrzynie część zbrojnych, także chłopów sambijskich i wolnych oraz rycerstwo z Natangii, razem około 800 pieszych i 200 konnych. Wojska te wielki mistrz skierował do wschodniej strefy Mazur, gdzie zaatakowały one nocą 22 lipca Pisz, pod którym znajdowały się oddziały Mazowszan i około 300 konnych zaciężnych polskich, udających się do Reszla. Zostali oni częściowo rozbici lub zabrani do niewoli. Zamek piski skapitulował 23 lipca, a załogę wzięto do niewoli.

Następnie oddziały krzyżackie wdarły się do północnej strefy Księstwa Mazowieckiego, tj. do ziemi łomżyńskiej, docierając jeszcze 23 lipca do miasteczka Kolno. Ludność jego zdołała uciec, zabierając bydło. Miasteczko zrabowano i spalono. Siły krzyżackie dotarły następnie do miasteczka Wąsoszy, skąd ludność także zdołała zbiec. I tutaj spalono zabudowania wraz z zapasami żywności, a następnie okoliczne dwory i wsie, już w czasie powrotu do Pisza (liczbę ich obliczano na 200). Wyprawa nosząca charakter wybitnie represyjny i łupieżczy, wróciła do Królewca 8 sierpnia ze znaczną zdobyczą. Jej trwałym rezultatem było opanowanie zamku w Piszu, a tym samym blokowanie drogi dalszym wypadom z Księstwa Mazowieckiego.

Wypady zbrojne wielki mistrz musiał ograniczać wskutek polskich zagonów, które hetman Firlej organizował spod Braniewa częścią oddziałów na obszar Prus Dolnych. Po 20 lipca około 2 tysięcy konnych (wśród nich litewscy Tatarzy) przeszło przez ziemie północnej Warmii do rejonu Kętrzyna i Sępopola, a nawet do odległych Gierdaw, zabierając bydło i paląc wiele wsi. Zagon polsko-tatarski wrócił pod Braniewo dopiero 3 sierpnia z bogatą zdobyczą w postaci bydła. W tym też czasie Mazowszanie z województwa płockiego podjęli oblężenie zamku w Nidzicy, które nie przyniosło jednak rezultatu. Hetman Firlej dosłał na Warmię kilka oddziałów lekkozbrojnych pod dowództwem Jakuba Sęcygniewskiego, zabezpieczając posiadłości biskupstwa przed spodziewanym atakiem ze strony Zakonu..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 326-327

"...Albrecht, nie mogąc podejmować dalszych, większych wypadów swoich wojsk z Prus Dolnych, zdecydował się, po lipcowym zagonie polskim zaatakować środkową Warmię, jakoby tytułem zemsty za nieprzychylne stanowisko biskupa Luzjańskiego wobec Zakonu i wspieranie akcji polskich rotmistrzów nad dolną Łyną. W rzeczywistości wielki mistrz, wykorzystując zaangażowanie armii polskiej pod niezdobytym nadal Braniewem, zmierzał do umocnienia swojej pozycji w środkowej Warmii, aby osłonić Prusy Dolne, a może podjąć próbę zaatakowania wojsk Firleja na północy.

Do połowy sierpnia 1520 r. wielki mistrz zebrał oddziały pieszych i konnych spośród wolnych pruskich, ściągnięto też nawet z oblężonego Braniewa część dział wodą do Królewca. Pierwotny zamiar zaatakowania wojsk Firleja został zaniechany, jednak hetman - w porę ostrzeżony przez biskupa Luzjańskiego szykował się do obrony, także przy pomocy statków gdańskich na Zalewie Wiślanym, na które gotów był nawet załadować zaciężnych królewskich i dokonać wypadu na Sambię, tj. na tyły wojsk wielkiego mistrza. Gdańszczanie mieli jednak w każdym wypadku skierować swoje statki na południowe wybrzeża Zalewu, aby dać w potrzebie wsparcie wojskom Firleja, gdyby Albrecht pod Braniewem próbował je atakować. Rada Gdańska wydała takie polecenie, co spowodowało nasilenie blokady Braniewa od strony Zalewu Wiślanego.

Do współdziałania zaciężnych polskich i statków gdańskich jednak nie doszło, gdyż Albrecht zebrał zbyt małą liczbę konnych i pieszych (maksymalnie około 5 tysięcy), z którymi od 11 sierpnia posuwał się z Królewca na południe, najpierw w kierunku Bartoszyc. Pozwoliło to Firlejowi wzmocnić załogę Lidzbarka spiesznie dosłanymi oddziałami zaciężnych. Pod sam Lidzbark armia wielkiego mistrza dotarła 17 sierpnia, paląc po drodze wsie środkowej Warmii lub biorąc okup od ich mieszkańców. [...]

Albrecht liczył głównie jednak na osobistą presję i wrażenie, jakie jego siły zbrojne i niszczycielska akcja wobec wsi na wschód od Lidzbarka winny wywrzeć na biskupie i mieszkańcach. W dniach 17-18 sierpnia próbował pismami pełnymi gróźb nakłonić biskupa Luzjańskiego i radę lidzbarską do udania się pod obronę wielkiego mistrza, tj. poddanie się jego władzy; zażądał też kapitulacji poddanych ze wsi biskupich, grożąc ich spaleniem. Żądania te spotkały się 18 sierpnia z odmową tak biskupa, jak i mieszczan lidzbarskich, powołujących się na opiekę, jaką roztoczył nad nimi król polski.

Albrecht rozpoczął więc oskrzydlanie i ostrzeliwanie opornego miasta i zamku z dział, zwłaszcza pociskami zapalającymi. Ale artyleria biskupiego zamku i miasta odpowiedziała kulami. Spowodowało to zwinięcie oblężenia przez wielkiego mistrza jeszcze 18 sierpnia i odmarsz w kierunku Reszla. Gdy zawiodła próba zdobycia i tego ośrodka, udał się on z wojskiem w kierunku Kętrzyna (21 sierpnia). W ślad za nim wyszło 600 konnych dowódcy Reszla - Jakuba Sęcygniewskiego, którzy najpierw natarli na część oddziałów Zakonu; Albrecht schronił się z pozostałymi siłami w Kętrzynie. Wówczas oddziały Sęcygniewskiego (także tatarskie) dokonały niszczącego zagonu na północ, docierając do miasteczka Srokowa i Sępopola oraz regionu Bartoszyc; łącznie miano zniszczyć aż 300 wsi. Dnia 23 sierpnia oddziały te wróciły do Reszla, przy czym Tatarzy (około 700) i część zaciężnych polskich ulokowali się na przedmieściu. Wówczas wielki mistrz, poinformowany o tym fakcie, wyprawił się nocą z Kętrzyna pod Reszel i rankiem 24 sierpnia napadł na uśpionych, zadając im poważną klęskę (polec miało około 800 zbrojnych, a 1000 koni zdobyto). Wielki mistrz wycofał się potem szybko do Kętrzyna, skąd wrócił do Królewca..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 327-329

"...Wywiadowcy zakonni natychmiast donieśli wielkiemu mistrzowi, że jeźdźcy polscy odpoczywają na reszelskim przedmieściu. Nocą z 23 na 24 sierpnia Krzyżacy zaatakowali śpiących i zadali im znaczne straty. Według strony zakonnej polec miało około 800 ludzi, a 1000 koni dostało się w ręce krzyżackie. W rzeczywistości Secygniowski wycofał się z 600 konnymi do Lidzbarka, a więc zginąć mogło 400 polskich żołnierzy, w tym głównie Tatarów. Niemniej jednak była to największa (od czasu podobnie przebiegającego przed miesiącem pod Piszem ataku) klęska jazdy królewskiej. Po tym zwycięstwie Albrecht wycofał się do Kętrzyna, skąd przez Bartoszyce powrócił przed końcem sierpnia do Królewca..."

Obie strony święciły triumf - król Zygmunt cieszył się z odparcia wojsk krzyżackich spod Lidzbarka, a Albrecht ze zwycięstwa pod Reszlem. Straty w ludziach były większe po stronie polskiej, ale zniszczeniu uległy znaczniejsze obszary pruskie. Wielki mistrz nie osiągnął celu swojej wyprawy, wzmocnił jedynie załogi w ośrodkach między Łyną a Jeziorem Mamry. W rezultacie w czasie kolejnego wypadu Secygniowskiego w końcu sierpnia pod Bartoszyce spalono jedynie lalka domów na przedmieściu, zabrano bydło i szybko się wycofano w obliczu wycieczki załogi zamkowej. Po stronie polskiej brakło koordynacji tych działań z mazowieckimi. Spod obleganej nadal Nidzicy została wysłana jedynie 150-konna chorągiew płocka do Reszla, a oddziały z Księstwa Mazowieckiego dopiero po 1 września zaktywizowały swe działania pod Piszem i Ełkiem. Nie były jednak w stanie przebić się przez wschodnie Mazury do Reszla i Kętrzyna.

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 248

"...Pod wrażeniem wyprawy wojsk Zakonu na Lidzbark hetman Firlej wzmocnił Reszel oddziałami szlachty z województwa płockiego, których część nadal bezskutecznie leżała pod obleganą Nidzicą. Natomiast oddziały z Księstwa Mazowieckiego dokonywały wypadów do wschodniej strefy Mazur.

Pod wrażeniem wypadów oddziałów Zakonu na środkową Warmię część tamtejszych chłopów wyrażała zgodę na płacenie okupu, po uprzednim oszacowaniu ich gospodarki przez krzyżackiego urzędnika z Bartoszyc.

Zamierzali w ten sposób uchronić się od niszczenia ich mienia, nawet za cenę uznania zwierzchnictwa wielkiego mistrza. Na apele zaniepokojonego biskupa Luzjańskiego - hetman Firlej odpowiedział dosłaniem 800 konnych do Lidzbarka, co miało wywrzeć pozytywny wpływ na nastroje chłopów..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 329

"...Niepowodzeń doznano natomiast w południowej strefie Prus Górnych. Siły krzyżackie z Ostródy opanowały mianowicie 30 września Iławę. Rozszerzyły w ten sposób swój stan posiadania, obejmujący tu również Olsztynek, Ostródę i Przezmark. W tej sytuacji oparcie strony polskiej w południowej Warmii stanowił silnie obwarowany Olsztyn..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 249

W okresie nieudanych działań wojsk polskich na obszarze północnej Warmii w lecie 1520 r. podejmowane były próby rokowań pokojowych, początkowo w oparciu o 23 punkty przywiezione przez wielkiego mistrza z Torunia. Jednak nie zamierzał on rezygnować z ziem Powiśla wraz z Malborkiem i Elblągiem oraz z ziemi chełmińskiej z Toruniem. Pomorze Gdańskie gotów był uznać za część Królestwa Polskiego, ale zarazem miałby je przyjąć jako lenno; oznaczałoby to przekreślenie założeń traktatu toruńskiego z 1466 r. Dlatego strona polska odrzuciła te sugestie, uznając je za niepoważne. Zawiodły także próby rozmów za pośrednictwem Jana von Rechenberga i biskupa Dobenecka. Rechenberg usiłował zachować główne założenia traktatu toruńskiego, które winien zatwierdzić papież. Sugestie te z kolei odrzucił wielki mistrz, licząc nadal na odzyskanie Prus Królewskich przy pomocy szczególnie Wasyla III, który jednak do późnej jesieni 1520 r. nie dostał żadnych subsydiów. Także Inflanty opóźniały dosłanie pomocy, chcąc uzyskać rezygnację wielkiego mistrza z prawa własności do północnej Estonii.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 331

"...Starania o zebranie wielkiej armii zaciężnych dla Zakonu w Rzeszy zostały przyspieszone od czerwca 1520 r. dzięki działaniom wielkiego komtura Klausa von Bacha oraz Wolfa von Schönburga. Zdołali oni uzyskać w lipcu pomoc finansową od mistrza niemieckiej gałęzi Dytrycha von Kleena i poszczególnych baliwatów (okręgów) Zakonu w Rzeszy, grożąc, iż upadek Prus Królewskich pociągnie za sobą także upadek krzyżackich Inflant. Kwota 80 tysięcy złotych reńskich wystarczyć zresztą miała tylko na udzielenie armii zaciężnych zaliczki i doprowadzenie jej do granic Polski. [...]

Do końca września 1520 r. we Frankfurcie nad Odrą zebrała się cała wielka armia z południowych i północnych Niemiec, przechodząc jednak częściowo przez posiadłości Saksonii wbrew woli ich władców (o czym książę Jerzy zawiadomił Zygmunta). Liczyła ona około 1900 konnych i 8000 knechtów, 300 wozów, 18 dział polowych (szlang) i 3 działa ciężkie. Przeważali więc piesi dobrzy zwłaszcza do zdobywania twierdz, chociaż liczba dział była wyraźnie zbyt mała. Na czele tej dużej liczebnie armii stanął Wolf von Schönburg, a obecni byli także Dytrych von Schönberg jako skarbnik i były wielki marszałek Wilhelm von Isenburg jako główny przedstawiciel Zakonu (wielki komtur Klaus von Bach nieoczekiwanie wymówił się chorobą z uczestnictwa w wyprawie).

Ta najpoważniejsza od stuleci armia z Rzeszy miała 9 października 1520 r. wyruszyć na wschód, do Wielkopolski, aby - mając tam zapewniony prowiant - zaatakować jej stolicę - Poznań. Następnie - rezygnując z pierwotnego planu stoczenia bitwy w otwartym polu z wojskami Zygmunta - zamierzano udać się na północ do Prus Królewskich i pod Tczewem przeprawić się przez Wisłę na prawy brzeg, bądź dojść pod Gdańskiem na Mierzeję Wiślaną i spotkać się tam z wysłannikiem Albrechta, aby wysłuchać jego poglądu, co do dalszego kierunku uderzenia. Nawiązanie kontaktu z wielkim mistrzem było bowiem niezbędnym warunkiem prowadzenia całej operacji militarnej: rotmistrzowie i zaciężni wielkiej armii udawali się bowiem w drogę do Polski tylko po uzyskaniu obietnicy od dowództwa naczelnego, iż po przybyciu Albrechta otrzymają od niego bezzwłocznie należny im żołd. Plany te miała rychło skorygować strona polska, a także postawa samego wielkiego mistrza na Warmii.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 331-332

"...Wielki mistrz już przed połową września 1520 r. podjął przygotowania do ponownego ataku z Prus Dolnych na Lidzbark Warmiński, siłami zarówno zaciężnych, jak i rycerstwa dolnopruskiego. Po odejściu wojsk polskich spod Braniewa na początku października i uzyskaniu wieści o gromadzeniu się armii zaciężnych nad środkową Odrą wielki mistrz nadal podtrzymywał swoją koncepcję. Zebrał też znaczniejszą liczbę dział, odlanych we własnej łudwisarni w Królewcu. Dotarcie czterystu pieszych ze Szwecji (6 października) pozwoliło na wzmocnienie gromadzonych oddziałów. Albrecht ściągnął też osobiście siedmiuset pieszych z Braniewa, których doprowadził do Pokarmina (Brandenburga).

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 340

"...Po przybyciu do Królewca pierwszej roty zaciężnej dosłanej morzem przez króla duńskiego, wielki mistrz wyruszył 9 października z zebranymi siłami (w tym nowymi działami odlanymi w Królewcu) do Pokarmina (Brandenburga) odległego 20 km od stolicy, by tu czekać na resztę oddziałów. Obóz na szlaku nadmorskim miał sugerować stronie polskiej, że główne uderzenie krzyżackie pójdzie na Braniewo - Frombork. Po wzmocnieniu swych sił Albrecht skierował się 15 października z Pokarmina na południe i przez Cynty - Górowo Iławeckie dotarł 18 października pod mury Lidzbarka. Następnego dnia otoczono zamek i miasto od strony zachodniej i północnej, a artyleria zakonna otworzyła stąd ogień na ufortyfikowane obiekty. Dalsze oddziały zaciężnych z Bartoszyc, Kętrzyna i Sępopola rozbiły obóz na prawym brzegu Łyny od strony wschodniej. Za nimi nadciągnęły 27 października kolejne roty zaciężnych ze Szwecji dowodzone przez Zygmunta von Sichaua (2 tys. piechoty). Całość sił krzyżackich pod Lidzbarkiem wzrosła więc do 6000 piechoty i 700 jazdy..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 252

"...Wyprawa krzyżacka na Lidzbark skłoniła króla Zygmunta do zwołania pospolitego ruszenia trzech województw Prus Królewskich, które pod dowództwem hetmana pruskiego i starosty malborskiego Stanisława Kościeleckiego przybyło 10 września z Elbląga do Braniewa. [...]

Tymczasem na środkowym pograniczu warmińsko-pruskim trwały wzajemne wypady w okolice Reszla, Bartoszyc i Sępopola, których celem było zdobywanie żywności. W czasie kolejnej wyprawy Secygniowskiego z Lidzbarka w okolice Bartoszyc doszło 18 września do większego starcia jazdy polskiej z oddziałem zaciężnych piechurów krzyżackich i mieszczan, W walce w otwartym polu strzelcy konni i Tatarzy litewscy znów odnieśli zwycięstwo. Poległo 300 knechtów z dowódcami, a część dostała się do niewoli. Straty polskich jeźdźców były niewielkie..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 248-249

"...Do kwatery królewskiej w Toruniu wieści o gromadzeniu się wielkiej armii zaciężnych w Rzeszy dotarły najdalej w pierwszej połowie sierpnia 1520 r. Nie mając jeszcze pełnego obrazu, król zdecydował się nie odwoływać jeszcze zaciężnych sił zbrojnych spod Braniewa, a wzmocnić je pospolitym ruszeniem z województw pruskich. Natomiast przeciwko armii krzyżackich zaciężnych w końcu sierpnia nastąpiło zwołanie pospolitego ruszenia szlachty wielko i małopolskiej, bez pytania o zgodę sejmu walnego, co byłoby nierealne. Termin zebrania się pospolitaków wyznaczono w połowie września już na koniec tego miesiąca pod Wągrowiec (na północ od Poznania). Mazowszanie z województwa płockiego mieli tam przybyć tylko częściowo, gdyż część ich nadal winna pozostać na zamkach dla ich obrony lub nadal blokować Nidzicę.

Zygmunt zdecydował się także ściągnąć świeże oddziały zaciężnych z Królestwa Czeskiego i Węgierskiego, zwłaszcza zaś pieszych, ale miały one dotrzeć znacznie później; część zaciężnych została odwołana spod Braniewa. Król apelował też do bratanka - Ludwika Jagiellończyka o pomoc przez dosłanie zbrojnych posiłków. Istotnie miały one dotrzeć, głównie z Dolnego Śląska, na czele z księciem legnickim Fryderykiem jako jego starostą generalnym, jednak wolał on podjąć funkcję pośrednika pokojowego. W rezultacie Polska Jagiellońska samotnie miała stawić czoła wielkiej armii Zakonu.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 336

"...Kampania letnia 1520 r. toczyła się głównie na pograniczu Warmii, Prus Dolnych i wschodniego Mazowsza, a więc działania wojenne przesunęły się na wschód. Charakteryzowały się przewlekłym oblężeniem Braniewa i zagonami lekkiej jazdy. Zakończyły się bez znaczących rozstrzygnięć. Mimo wzmocnienia sił oddziałami niemieckimi i przyjęcia inicjatywy strategicznej poprzez unieruchomienie głównej armii polskiej nad Pasłęką, nie udało się wielkiemu mistrzowi zaskoczyć warmińskiej stolicy i zlikwidować ataki polskie na Dolne Prusy. Taki wynik letnich zmagań wynikał z przewagi jazdy polskiej nad niemiecką piechotą w polu, a jednocześnie odporności głównych warmińskich fortyfikacji murowanych na ogień ówczesnej artylerii. Wprawdzie bilans Starć w polu był wyrównany, ale największa bitwa pod Reszlem, wobec czterokrotnej przewagi liczebnej przeciwnika i złego polskiego ubezpieczenia, zakończyła się klęską wojsk królewskich. Strona polska zorganizowała cztery większe niszczycielskie zagony jazdy (przy jednym krzyżackim), a mistrzem w ich przeprowadzaniu był Secygniowski (wypad pod Srokowo i Sępopol). Długiego rajdu dokonały również wojska krzyżackie dowodzone przez Sichaua i Schlettstadta - 225 km w linii prostej z Królewca do Zambrowa. Knechci pokonywali wówczas blisko 20 km dziennie, a zakonna jazda błyskawicznie wdarła się w głąb terytorium mazowieckiego na odległość 60 km. Kryzys przeżywała polska technika oblężnicza - trzech ośrodków nie potrafiono zdobyć (w tym Braniewa), dwóch obronić (Pisz, Iława) i tylko Lidzbark i Reszel wytrzymały krzyżackie oblężenia..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 250

"...Akcja werbunkowa „wielkiej armii" prowadzona przez wysłanników wielkiego mistrza trwała już od lipca 1520 r. Gałąź niemiecka zakonu przyrzekła dać w gotówce 80 tys. złotych na zaciąg około 10-11 tys. lancknechtów i 2-3 tys. jazdy. Na początku sierpnia rozpoczęto werbunki w Spirze w Dolnym Palatynacie i w Strasburgu leżącym na terenie posiadłości kościelnych. Ściągano lancknechtów znad środkowego i górnego Renu, w tym z tradycyjnych rejonów werbunkowych leżących na terenach Alzacji i Wirtembergii. W początkach września zebrano w południowozachodnich i środkowych rejonach Rzeszy (Szwabach, Friedenburg, Norymberga) 6500 piechoty, która ruszyła na północ przez Frankonię, Hesję i Turyngię. Dalsza marszruta prowadziła przez księstwo Anhalt i arcybiskupstwo magdeburskie. Po przekroczeniu Łaby pod Magdeburgiem lancknechci ruszyli wzdłuż Szprewy na wschód, wkroczyli do Marchii Brandenburskiej i w końcu września dotarli do Frankfurtu nad Odrą. Tu też ściągnięto z Berlina kilka dział burzących, pewną liczbę dział polowych (szlang), 25 ciężkich hakownic, 500 rusznic, zapasy ołowiu i prochu. Inna grupa wojsk (dolnoniemieclca) złożona z 1000 jazdy i tyleż piechoty maszerowała przez ziemie biskupstwa osnabrückiego i księstwa brunszwickiego do Starej Marchii leżącej na terenie Elektoratu Brandenburskiego. Trzecią grupę stanowiło ok. 2 tys. lancknechtów saskich Zygmunta von Sichaua, którzy poprzez Szwecję zostali przerzuceni morzem do Rygi, a następnie drogami lądowymi przez Kurlandię dotarli 6 października do Kłajpedy. Wzmocnili oni siły zbrojne wielkiego mistrza w Prusach.

Na początku października ukończono we Frankfurcie nad Odrą koncentrację wielkiej armii z Rzeszy, która składała się ostatecznie z 8 tys. lancknechtów, 1900 jazdy, 300 wozów, 18 szlang, 2 cięższych śpiewaczek i notszlangi. Naczelnym wodzem tych 10-tysięcznych sił był Wolf von Schönburg, a jego pomocnikami wielki marszałek zakonu Wilhelm von Isenburg i skarbnik Dytrych von Schönberg. Plany przewidywały opanowanie Poznania, uderzenie na Prusy Królewskie na kierunku chojnickim, a następnie przeprawę przez Wisłę pod Tczewem lub dotarcie pod Gdańsk i Mierzeję Wiślaną..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 250-251

"...Wągrowiec - jako miejsce koncentracji pospolitego ruszenia - miał dogodne połączenie drogowe zarówno z Toruniem i Inowrocławiem, jak i ośrodkami nad Notecią. Od zachodu osłonięty był pasmem lasów dochodzących do bagien nadnoteckich i środkowego biegu Warty. 130-kilometrowa odległość jego od granicy niemieckiej i 55-kilometrowa od Poznania pozwalała na swobodne przerzucenie armii do zachodniej Wielkopolski. Spodziewano się, że armia niemiecka będzie atakowała na kierunku Frankfurt - Międzyrzecz - Poznań. Dlatego też król wzmocnił załogi Międzyrzecza i Poznania rotami zaciężnymi i oddziałami pospolitaków. W październiku i listopadzie zaciągnięto 12 nowych rot (1768 piechoty). Liczebność szlachty wielkopolskiej zebranej pod Wągrowcem można szacować na 2-3 tys. jazdy, podobnie małopolskiej, która przybyła na miejsce koncentracji dopiero po 20 października. Dysponując informacjami dostarczonymi przez sprawny wywiad liczono się również z możliwością ataku niemieckiego na Gdańsk. Dlatego też już 3 października rada gdańska wezwała hetmana ziem pruskich Stanisława Kościeleckiego do wzmocnienia załogi Chojnic oraz dokonania blokady dróg przez ścięcie drzew i zerwanie mostów na rzekach..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 255

"...Król z doradcami, także z hetmanem Firlejem, decydował się na wyłącznie obronną walkę w Wielkopolsce, nie licząc się jeszcze z marszem zaciężnych Zakonu na Pomorze Gdańskie, do Bałtyku. Dnia 1 października wyruszył z Torunia, docierając przez Żnin do Wągrowca (odległego o około 100 km), gdzie był 5 października. Zbierała się tam już szlachta wielkopolska. Wągrowiec leżał na skrzyżowaniu głównych dróg z Poznania do Bydgoszczy i Nakła nad Notecią czy Inowrocławia, a także kierujących się do linii Noteci. Od zachodu był przesłonięty pasmem lasów, dochodzących do Noteci i środkowej Warty. Można też było stamtąd rychło przesunąć pospolite ruszenie do zachodniej Wielkopolski, graniczącej z Brandenburgią..."

Nie posiadała tam Wielkopolska większych warowni. Główną rolę odgrywał zamek i miasteczko Międzyrzecz nad Obrą, gdyż położone na północ miasteczko Skwierzyna pozbawione było większego znaczenia obronnego. Najważniejsze ośrodki warowne - położone na lewym brzegu Noteci - Santok i Drezdenko należały już wówczas do Nowej Marchii, części Brandenburgii. Naturalną przeszkodę między Międzyrzeczem a Skwierzyną tworzyła bagnista dolina Obry oraz pasmo lasów ciągnących się na południe po Zbąszyń, a na wschód po Lwówek. Mimo tego, należało zabezpieczyć zarówno większe (Poznań), jak i mniejsze ośrodki położone w południowej i środkowej Wielkopolsce. W rozważaniach tych najwyraźniej nie brano jednak możliwości wkroczenia armii zaciężnych przez Nową Marchię do północno-zachodniej Wielkopolski, tj. do ziemi wałeckiej, jak i województwa pomorskiego.

Niewątpliwie w obozie królewskim pod Wągrowcem rozważano od 5 października możliwości obrony przed spodziewanym lada dzień wkroczeniem armii zaciężnych Zakonu właśnie na trasę Frankfurt-Międzyrzecz-Poznań, przy czym główna rola doradcy przypadła tutaj staroście generalnemu Wielkopolski i kasztelanowi poznańskiemu, a także staroście międzyrzeckiemu - Łukaszowi Górce. W porozumieniu z nim król zwalniał wielu przedstawicieli szlachty wielkopolskiej z udziału w pospolitym ruszeniu, pod warunkiem, iż przebywać oni będą w warownych ośrodkach, które przydzieli im Górka. Do ośrodków takich należały przede wszystkim Poznań i Międzyrzecz, częściowo Chodzież i Nakło nad Notecią oraz Kalisz. Szczególną rolę odgrywało zabezpieczenie najbardziej zagrożonego Międzyrzecza, do którego król Zygmunt - w porozumieniu z Górką - dosyłał oddziały zaciężnych, czy nadwornych, a także niektórych Wielkopolan zwolnionych z obowiązku uczestnictwa w pospolitym ruszeniu. Także do Poznania król skierował niektórych przedstawicieli szlachty oraz oddział zbrojnych. Rada miejska zaciągnęła na polecenie i na rachunek skarbu królewskiego trzystu pięćdziesięciu pieszych na okres miesiąca oraz dwustu na okres dwóch tygodni.

O liczbie zbierającej się pod Wągrowcem szlachty wielkopolskiej brak jakichkolwiek danych. Małopolanie zaczęli się pojawiać zapewne dopiero po 20 października.

Zaraz po przybyciu króla do Wągrowca zjawił się tam książę legnicki Fryderyk z propozycją pokojowej mediacji między Polską i Zakonem. Zygmunt zgodził się na ten projekt, jednak nie przerwał dalszych przygotowań wojennych.

W pierwotnych koncepcjach strategicznych strony królewskiej nastąpić musiała zmiana, gdy wywiadowcy polscy donieśli, iż armia zaciężnych Zakonu zamierza jednak udać się także pod Gdańsk. Wieści o tym dotarły do Wągrowca najdalej 9 października, tego bowiem dnia Zygmunt zwrócił się do Gdańska z tą informacją, polecając przygotowanie miasta do stawienia oporu. Rada Gdańska była już wcześniej poinformowana o zamiarze wkroczenia armii zaciężnych do Prus Królewskich przez Chojnice i już 3 października wzywała hetmana ziem pruskich Stanisława Kościeleckiego, aby dosłał do Chojnic załogę oraz spowodował zablokowanie dróg przez ścięcie drzew i zerwanie mostów na rzekach..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 336-337

"...Upadek Międzyrzecza wywołał niepokój w kwaterze królewskiej w Wągrowcu o losy Poznania, do którego w połowie października król Zygmunt dosłał 1000 piechoty. W lesisto - jeziorny rejon położony na wschód od Międzyrzecza wysłano lekkozbrojne chorągwie strzelcze pochodzące głównie z ziem ruskich i Małopolski, a dowodzone m.in. przez Przecława Lanckorońskiego i Andrzeja Tęczyńskiego. Walcząc sposobem kozackim szarpały one armię niemiecką, a przez zerwanie mostów na dolnej Obrze ograniczyły swobodę ruchów nieprzyjacielskiej piechoty, artylerii i wozów na szlaku poznańskim. Zaciężni niemieccy nie mieli zapasów żywności i z powodu braku ciepłej odzieży dokuczały im jesienne chłody. W tej sytuacji Wolf von Schönburg ze swymi doradcami Wilhelmem von Isenburgiem i Dytrychem von Schönbergiem zdecydowali się ostatecznie ominąć środkową Wielkopolskę, unikając w ten sposób walnej rozprawy ze zbierającą się armią polską w Wągrowcu. Armia niemiecka miała obejść doliny Warty i Noteci, a następnie przez Nową Marchię i ziemię wałecką pomaszerować na Pomorze Gdańskie..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 256

"...Dowództwo armii Zakonu pod Frankfurtem było poinformowane o posunięciach obronnych strony polskiej, zwłaszcza na granicy z Brandenburgią. Dnia 7 października Wolf von Schönburg wystosował jako głównodowodzący list wypowiedni do króla Zygmunta, zapowiadający odwet za atak i mszczenie ziem Zakonu. Już 9 października ta wielka armia (około 1900 konnych i 8000 pieszych) ruszyła przez Odrę najpierw do Międzyrzecza, zamierzając tam sforsować polską linię obrony i przedrzeć się do Poznania. Po jego zdobyciu planowano marsz nad dolną Wisłę, aby połączyć się z wielkim mistrzem. Zaciężni Zakonu mieli przypięty krzyż na swojej odzieży, gdyż wyprawa ich miała jakoby charakter religijny (krucjatowy...). Miasto Międzyrzecz w widłach Obry i Paklicy, wraz z zamkiem starościńskim, zdobyto już następnego dnia. Jednak plan przekroczenia Obry i marsz na Poznań został zaniechany wskutek zerwania na rozkaz króla mostów na Obrze i Warcie, co utrudniało przerzut zarówno zbrojnych, jak i artylerii. Niewątpliwie liczono się też z działalnością choćby części wojsk pospolitego ruszenia i zabezpieczeniem Poznania przez króla (co istotnie już nastąpiło). Dlatego już 14 października armia zaciężnych skierowała się na północ, dochodząc do miasteczka Skwierzyna nad Wartą. Następnego dnia zostało ono opanowane i spalone, po czym most na Warcie szybko naprawiono, a zaciężni przeszli na prawy brzeg Warty do brandenburskiej Nowej Marchii. Po dojściu do Drezdenka przeprawili się na prawy brzeg Noteci i udali się w kierunku Dobiegniewa. Przekroczywszy rzekę Drawę armia krzyżacka wkroczyła znowu w granice Królestwa Polskiego, do ziemi wałeckiej (po 20 października), zupełnie nieprzygotowanej do obrony. Bez większego oporu zajęła Człopę, Tuczno i Wałcz, przy czym część mieszczan i szlachty zmuszono do złożenia przysięgi wierności; natomiast miasto Wałcz wraz z zamkiem spaliły wojska polskie przed ich opuszczeniem. Dnia 25 października oddziały zakonne przez Jastrowie-Lędyczek wkroczyły do regionu człuchowskiego, tj. do Pomorza Gdańskiego. Docierały tam już polskie podjazdy z północnej Wielkopolski, przy narastających kłopotach z aprowizacją tak wielkiej grupy zbrojnych.

Dnia 27 października armia ta wyszła z Lędyczka w kierunku Chojnic, dokąd dotarła dnia następnego. Miasto to pozbawione załogi skapitulowało bez walki na określonych warunkach. Zaciężni Zakonu zdobyli więc tak silny punkt oparcia na Pomorzu Gdańskim, który obsadzili liczniejszą załogą; dowództwo armii zamierzało po przejściu 200 kilometrów od Międzyrzecza - dać krótki tylko odpoczynek i ruszyć do Tczewa, wzywało jednak Albrechta, aby dosłał oddziały, które by ułatwiły przejście tam przez Wisłę, a także - pieniędzy dla buntujących się już zaciężnych. Wyruszyć w drogę do Tczewa armia ta miała 31 października..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 337-338

"...W pomorskim Lędyczku Niemcy pojawili się już 25 października, gromadzili tam żywność i odparli atak polskich podjazdów operujących na północ od Noteci. W innych potyczkach lekkozbrojne chorągwie Przecława Lanckorońskiego i Mikołaja Russockiego odniosły jednak sukcesy, śmiało nękając oddziały nieprzyjacielskie i biorąc kilkuset jeńców. Zaremba ze swoim oddziałem zaatakował 26 października kilkuset zbrojnych zbierających żywność przypuszczalnie w okolicach pogranicznego Debrzna (Frydlądu), położonego 18 km na wschód od Lędyczlca. W wyniku zwycięskiej akcji jazdy kopijniczej zginęło 150 jeźdźców i 60 piechurów niemieckich (według innych źródeł 300 zaciężnych), a 30 dostało się do niewoli. Pozostali zaciężni schronili się do Kamienia Krajeńskiego i go po opanowaniu splądrowali.

Dnia 27 października armia niemiecka skierowała się na Chojnice, w których znalazła się już następnego dnia, omijając warowny i przygotowany do obrony zamek w Człuchowie. Chojnice, pozbawione załogi i obiecanych posiłków pomorskich, skapitulowały bez walki. Przebywający w pobliżu Kamienia Krajeńskiego Zaremba próbował im przyjść z pomocą. W czasie jego spóźnionego marszu na północ doszło do kolejnego starcia z nieprzyjacielem. Tym razem jazda polska została znienacka zaatakowana nocą 28 października przez oddziały jazdy i piechoty niemieckiej wysłane z Chojnic. Pospolitacy kaliscy twardo spali po świętowaniu poprzedniego zwycięstwa, gdy z lasu pod osłoną ciemności wypadł nieprzyjaciel. Straż podniosła alarm, ale zanim Polacy dopadli koni, założyli zbroje i zdążyli się uszykować, natarli na nich lancknechci i zaciężna jazda. Kłuci i rąbani halabardami i mieczami walczyli jednak pospolitacy bardzo dzielnie i częściowo udało im się wydostać na otwarte pole. Zginęło jednak 200 polskich jeźdźców, padło 100 koni, stracono też 30-40 wozów, w tym 11 wyładowanych wszelakim dobrem. Piechurzy niemieccy byli już jednak zmęczeni długim (200 km z Międzyrzecza do Chojnic) i forsownym (ok. 14 km dziennie) marszem w trudnym, puszczańsko-rzecznym terenie, w dodatku będąc obciążeni taborami i niepokojeni przez jazdę polską. Dlatego też Schónburg zarządził w Chojnicach trzydniowy postój. Ominąwszy główne siły królewskie od północy stworzył sobie dogodne warunki do dalszego pochodu ku linii Wisły. Polska osłona na północy bowiem nie zaistniała, a na południu została rozbita. W tej sytuacji zawiadomił Albrechta o zamierzonym wymarszu do Tczewa..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 257

"...Strona polska ograniczała się nadal tylko do wypadów lekkozbrojnej jazdy na pieszych Zakonu, zbierających w okolicy Chojnic żywność. Próba podejścia pod miasto od południa zakończyła się niepowodzeniem i spaleniem miasteczka Kamień Krajeński wskutek kontrakcji zaciężnych krzyżackich. Król Zygmunt nie mógł jeszcze przystąpić do przeciwuderzenia, gdyż z opóźnieniem zbierało się pod Wągrowcem pospolite ruszenie, zwłaszcza z Małopolski, nie doszły też jeszcze świeże oddziały zaciężnych ani chorągwie nadworne z Rusi Czerwonej i z Litwy. Z Warmii król nie mógł odwołać rot Sęcygniewskiego, gdyż trwało tam znowu oblężenie Lidzbarka przez wojska wielkiego mistrza. Zawiodła zaś próba ściągnięcia pospolitego ruszenia z województwa pomorskiego pod Lędyczek. Król usiłował też wzmocnić Gdańsk najpierw przez dostanie dowódców, zwłaszcza zaś Jana Żerotinskiego. Wielkopolska Krajna miała być chroniona przed atakami z Chojnic oddziałami zarówno szlachty jak i chłopów krajeńskich (jak w 1431 r.), którzy winni też blokować drogi w ziemi nakielskiej, gdyby zaciężni Zakonu próbowali przejść nimi do linii Wisły.

Jednak król nadal nie zamierzał rozdzielać sił zbierającej się armii pospolitaków czy grup zaciężnych, chcąc z całością ich dojść do granicy Pomorza Gdańskiego z Wągrowca, konkretnie pod Bydgoszcz. Stamtąd też zamierzał podjąć akcję wobec armii zaciężnych Zakonu, aby nie dopuścić do połączenia się jej z wielkim mistrzem przez Wisłę i uchronić Gdańsk od ataku wroga. Przeprawy przez Wisłę koło Tczewa bronić mieli chłopi żuławscy pod dowództwem starosty malborskiego Stanisława Kościeleckiego i za pomocą dział z arsenału zamku w Malborku.

Jednak wymarsz wielkiej armii (około 40 tysięcy zbrojnych) spod Wągrowca nastąpił dopiero w dniach 1-2 listopada 1520 r. Pod Bydgoszcz (odległość około 70 kilometrów) ta wielka armia, obarczona wielką liczbą wozów, dotarła 3-4 listopada. Ale w obozie pod Bydgoszczą (odległą o 180 kilometrów od Gdańska) król czekał jednak nadal na zebranie się reszty sil pospolitaków i zaciężnych, gdy polskie oddziały zwiadowcze doniosły już 6 listopada, iż zaciężni Zakonu dotarli do linii Wisły na wysokości Żuław. Na zorganizowanie marszu całej szlacheckiej armii pod Gdańsk nie było więc już czasu. Dlatego król skierował na północ tylko oddziały wojewody kaliskiego Jana Zaremby (1000-1200 konnych), aby wsparły realnie już zagrożony Gdańsk. Sama zaś wielka armia pospolitego ruszenia praktycznie okazała się nieużyteczna. Na domiar złego szlachta ta zorganizowała sejm obozowy, który wysuwał szereg postulatów wobec władzy królewskiej. Główną rolę przy obronie ujścia Wisły miały więc nadal odgrywać siły zaciężnych, czy wojsk nadwornych, a nawet chłopów żuławskich (ci ostatni rolę pomocniczą), a także mieszczańskiej milicji. Była to zatem tylko metoda defensywna, choć jedyna do zastosowania w zaistniałych warunkach, wobec niemożności użycia sił pospolitego ruszenia i opóźniania się świeżo zaciągniętych zaciężnych. Była to jednaki metoda połowiczna, która mogła spełnić swoje zadanie tylko pod warunkiem, iż nie pojawi się przeciwnik wielki mistrz - na prawym brzegu Wisły.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 338-339

"...Istotnie większość armii zaciężnych Zakonu, która wyszła z Chojnic 31 października, dotarła przez Bory Tucholskie do Starogardu Gdańskiego (około 70 kilometrów). W drodze nie rabowano wsi, biorąc tylko okup od chłopów pomorskich, aby nie zrażać ich do Zakonu, którego władzę miano jakoby przywrócić. Zajęto zameczek w Kiszewie, a miasteczko Skarszewy samo ułożyło się o poddanie. Dnia 3 listopada bez oporu poddał się Starogard Gdański, a następnego dnia armia zaciężnych dotarła do Tczewa nad Wisłą (a więc wówczas, gdy pospolite ruszenie polskie dotarło dopiero do odległej o 150 kilometrów na południe Bydgoszczy). Mieszczanie tczewscy wpuścili zaciężnych Zakonu na określonych warunkach. Przy spisywaniu umów o kapitulację ośrodków pomorskich wszędzie był obecny były wielki marszałek Zakonu - Wilhelm von Isenburg, który w jego imieniu potwierdzał warunki i formalnie przywracał władzę krzyżacką.

Dowództwo zaciężnych nie próbowało jednak - mimo sugestii Dytrycha von Schönberga - przeprawy przez Wisłę, gdyż jej prawy brzeg był dobrze strzeżony przez szlachtę pruską i chłopów żuławskich pod dowództwem starosty Kościeleckiego z działami; nie dysponowało też statkami czy łodziami dla przeprawy. Wielki mistrz, zajęty nadał obleganiem Lidzbarka, nie zjawił się nad Wisłą, a w spóźnionych listach nalegał, aby zaciężni udali się natychmiast pod Gdańsk.

Dlatego armia zaciężnych szybko ruszyła w drogę (5 listopada), aby zająć to wielkie miasto i znaleźć w nim schronienie i bogaty łup; nie liczono się z większym oporem mieszczan, jakoby nie przygotowanych do obrony..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 339-240

"...W Tczewie dowódcy zakonni, rozważając plany dalszych działań, odrzucili słuszne na pozór propozycje Dytrycha von Schönberga przeprawy całej armii przez Wisłę i dalszego jej marszu na spotkanie z Albrechtem. Zdawali sobie sprawę, że prawie wszystkie statki i łodzie wiślane oraz promy zostały ściągnięte na Żuławach przez Kościeleckiego na prawy brzeg rzeki. Zdobywanie ich i budowa nowych byłyby utrudnione wobec ewentualnego ostrzału artylerii polskiej z korony grobli nadwiślańskiej. Koncentracja chłopów żuławskich i szlachty malborskiej zniechęcały do przeprawy, podobnie jak wezbrane wody Wisły i chłodna, listopadowa, deszczowa aura. Przede wszystkim jednak Niemcy nie zastali za rzeką wojsk krzyżackich. Albrecht w liście, który dotarł do Schönburga 6 listopada, bezsensownie nalegał, aby nie czekając na wspólne spotkanie, armia niemiecka udała się pod Gdańsk. Tymczasem jedynym realnym rozwiązaniem byłby natychmiastowy pochód lewym brzegiem w górę Wisły do odległego o 30 km Gniewu, szybka przeprawa w tym miejscu zanim nadeszłyby przeważające liczebnie siły królewskie i dalszy marsz na wschód przez Sztum, Dzierzgoń, Przezmark, Morąg na Warmię.

Rankiem 5 listopada zapadła więc w dowództwie wielkiej armii błędna decyzja o opuszczeniu Tczewa i ataku na Gdańsk, który spodziewano się zastać nie przygotowany do obrony, a więc i skłonny do kapitulacji. Liczono też, że pod to miasto przybędzie przez Mierzeję Wiślaną wielki mistrz z posiłkami i pieniędzmi, a zdobycie wielkiego portowego ośrodka zaspokoi żądania wojska wypłaty zaległego żołdu. Pierwsze oddziały zaciężnych niemieckich z Tczewa pojawiły się pod oddalonym o 40 km Gdańskiem już wieczorem 5 listopada. W ciągu następnych dwóch dni całość armii Schönburga znalazła się pod miastem. Niemcy rozbili obóz na Biskupiej Górce i sąsiednich wzgórzach znajdujących się na południowy zachód od Gdańska. Wezwania do kapitulacji zostały przez władze miejskie odrzucone..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 259

"...Rosnąca dezercja z szeregów oraz brak pieniędzy i żywności skłoniły następnie Schönburga do przeniesienia 15 listopada obozu do Pucka, gdzie wpuszczono zaciężnych bez żadnego oporu. Dokonywali oni rabunków żywności i mienia mieszkańców okolicznych wsi..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 261

Oddziały zaciężnych 21 listopada - nie chcąc już dłużej czekać - pozbawione nadal żywności i żołdu, wyszły z Pucka, zmierzając na zachód w kierunku Lęborka, aby przez Księstwo Pomorskie wrócić do Niemiec. W drodze, w lasach i pustkowiach, zaciężni byli napadani przez ludność kaszubską, która odebrała im znaczną część łupów, zabranych jeszcze w Międzyrzeczu. W lęborskiem zaciężni poczynili szkody w tamtejszych wsiach, które Schönburg i Isenburg przyrzekli restytuować Bogusławowi X. Już od 25 listopada i w początkach grudnia Dytrych von Schönberg przebywał w Lęborku, rozliczając dla wielkiego mistrza koszta wyprawy. Nie zamierzał udać się do Prus Zakonnych, aby nie narazić się na śmierć z rąk poddanych wielkiego mistrza. Także Wolf von Schönburg i Wilhelm von Isenburg jeszcze w końcu listopada przebywali w Lęborku, donosząc wielkiemu mistrzowi o rozejściu się armii i doradzając mu zawarcie pokoju z Polską. Zaciężni krzyżaccy po powrocie do Rzeszy wymusili groźbą represji na niemieckiej gałęzi Zakonu spłatę ich należności. Tak więc ta gałąź zapłaciła głównie koszty nieudanej wyprawy z Rzeszy nad dolną Wisłę, a nie wielki mistrz. [...]

Mimo wszystko nieudana wyprawa zaciężnych Zakonu z Rzeszy na teren Pomorza Gdańskiego miała przynieść władzy krzyżackiej realne korzyści: dowództwo polskie zmuszone zostało bowiem do odwołania bodaj większości swoich zaciężnych z Powiśla czy Prus Górnych, a także do zaprzestania tam jakichkolwiek działań ofensywnych (zwinięcie oblężenia Braniewa). Ponadto wyprawa zaciężnych Zakonu z Rzeszy do reszty wyczerpała zasoby wojskowe i finansowe strony polskiej, zmuszonej do obrony zarówno Wielkopolski, jak i Pomorza Gdańskiego czy Powiśla. Miało to zaznaczyć się już w najbliższych tygodniach „wojny pruskiej" i ukazać niedowład polskiej myśli operacyjnej w Prusach Zakonnych, a także nieumiejętność szybkiego zebrania rezerw wojskowych i finansowych przez Zygmunta.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 343-344

Mimo wieści o nasilającej się od połowy listopada akcji militarnej wielkiego mistrza w środkowej Warmii, dowództwo polskie w Bydgoszczy było zdecydowane usunąć pozostałości przemarszu armii zaciężnych krzyżackich w południowej i środkowej strefie Pomorza Gdańskiego, tj. odzyskać Chojnice, Starogard Gdański i Tczew. Zachodziła bowiem obawa, iż Albrecht będzie jednak usiłował połączyć się z załogami ośrodków pomorskich, które przy tym zagrażały Gdańskowi. Chodziło też o pełne wyjaśnienie sytuacji na Pomorzu, aby skierować siły polskie na odsiecz obleganemu nadal biskupowi Luzjańskiemu w Lidzbarku Warmińskim. Także więc w jego interesie leżała likwidacja gniazd krzyżackich w środkowej strefę Pomorza Gdańskiego.

Zygmunt znajdował się jednak w Bydgoszczy w trudnej sytuacji, gdyż nadal nie nadchodziły liczniejsze oddziały zaciężnych z Węgier i Śląska. W dodatku pospolite ruszenie wymusiło na królu odbycie sejmu obozowego pod hasłem naprawy ustroju państwa poprzez kodyfikację prawa jak i jego egzekucję, przy zapewnieniu szlachcie decydującego udziału w wyborach posłów na sejmy walne. Król natomiast - pozbawiony rezerw finansowych - zmierzał do przeforsowania uchwały o nadzwyczajnym podatku pogłównego na opłacenie zaciężnych. Obrady sejmu obozowego trwały przez blisko pięć tygodni (od 3 listopada do 7 grudnia 1520 r.), co paraliżowało także próby użycia wszystkich sił pospolitego ruszenia. Zygmunt ratował sytuację pożyczkami od magnatów małopolskich w zamian za zapisy na dobrach królewskich. W wyniku targów z obozującą szlachtą zdołał uzyskać jej uchwałę o spisaniu szlachty województwami i wyprawienie co dziesiątego na koszt pozostałych dziewięciu na okres czterech tygodni, od 21 listopada do 18 grudnia 1520 r. W okresie tym powołana pod broń szlachta miała pod groźbą surowej kary podlegać hetmanowi i samowolnie nie opuszczać obozów. Około 20 listopada król zdołał także zebrać część zaciężnych, do których dołączył własne hufce nadworne pod wodzą Piotra Kmity, od książąt mazowieckich i z Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Na czele tej pomorskiej grupy operacyjnej stanął hetman Mikołaj Firlej, a liczebność jej była podawana na 7000 konnych. Grupa ta miała także sprzęt artyleryjski, gdyż liczono się z koniecznością oblegania poszczególnych ośrodków. W Bydgoszczy zakładano przy tym, iż na północ od Gdańska znajdują się jeszcze oddziały armii zaciężnych Zakonu z Rzeszy. Zamierzano w ten rejon skierować także siły Firleja, przy czym wsparcia miał udzielić Gdańsk, a nawet hetman Janusz Świerczowski z Powiśla. Okręty gdańskie miały nadal czuwać na Bałtyku, aby nie dopuścić żadnych wieści do armii zaciężnych krzyżackich. Po zakończeniu operacji na Pomorzu Gdańskim hetman Firlej powinien wojska skierować na Warmię.

Grupa operacyjna hetmana Firleja wyruszyła z Bydgoszczy 21 listopada i skierowała się od razu na północny zachód pod Chojnice, które zostały oblężone. Firlej rozpoczął też zaraz artyleryjski ostrzał miasta. Spowodowało to, iż 28 listopada załoga złożona ze 150 pieszych krzyżackich poprosiła o glejt, aby móc swobodnie odejść z własnym mieniem; także rajcy i pospólstwo chojnickie zwrócili się do Firleja z prośbą o łaskę i powrót pod władzę królewską. Propozycje te zostały przyjęte i już 29 listopada Chojnice przeszły znowu pod władzę polską. Firlej przyjął przysięgę wierności od mieszczan dla króla i Królestwa. Po 30 listopada Firlej wyszedł z Chojnic pod Starogard Gdański, gdzie zetknął się z oddziałami gdańskimi, wysłanymi już wcześniej przez radę dla odzyskania najpierw Tczewa. Oddziały te, wśród których znajdowali się konni wojewody Zaremby oraz piesi pod wodzą Mikołaja Storcza, wraz ze sprzętem oblężniczym, wyruszyły z Gdańska około 25 listopada pod Tczew. Miasto skapitulowało 28 listopada. Następnie wojska gdańskie udały się pod Starogard, który skapitulował 6 grudnia. Tutaj też nastąpiło spotkanie operacyjnej grupy gdańskiej z grupą pomorską hetmana Firleja, który zamierzał oddziały lekkozbrojnych wysłać na Warmię. Dowódcy krzyżaccy z trzech odzyskanych ośrodków (Chojnice, Starogard, Tczew) zostali wysłani do króla w Toruniu jako jeńcy, prostych zaciężnych zaś odesłano do Niemiec..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 344-345

"...Król Zygmunt planował uderzenie większymi siłami zaciężnych na prawy brzeg Wisły, w kierunku Warmii, aby zahamować akcję Albrechta. W tym celu usiłował uzyskać większą pożyczkę od Gdańska, jednak miasto odmówiło jej udzielenia, tłumacząc się ogromem poniesionych już wydatków. Pozostawała więc tylko szansa uzyskania podatku od sejmującej pod Bydgoszczą szlachty. Król wystawił najpierw (30 listopada) oświadczenie, iż zwołanie pospolitego ruszenia przeciw wojskom z Niemiec musiało w potrzebie nastąpić bez uchwały sejmu walnego. Nie miało to oznaczać uszczerbku dla szlachty, której przywileje i statuty Zygmunt zobowiązywał się potwierdzić. Następnie, za cenę ustępstw królewskich spisanych w tzw. konstytucjach bydgoskich (4 grudnia 1520 r.), a przewidujących większy wpływ szlachty w życiu parlamentarnym Królestwa Polskiego, szlachta uchwaliła wyjątkowo wysoki podatek główszczyzny, obciążający zarówno świeckich, jak i duchownych oraz osoby obojga płci. Uchwała o tym podatku zapadła jakoby dlatego, gdyż szlachta nie chciała walczyć z (pieszymi) zaciężnymi Zakonu jako osobami niższego stanu.

Uzyskane kwoty, które miały zresztą wpływać dopiero w lutym i na początku marca 1521 r. winny posłużyć do opłacenia zaciężnych, pozostających na służbie królewskiej na prawym brzegu Wisły, jak i opłacenia świeżo zaciągniętych lub mających dopiero przybyć i wzmocnić siły hetmana Świerczowskiego. Jednak realizacja tych ofensywnych zamiarów miała być zależna od rozwoju sytuacji we wschodniej części Prus, zwłaszcza na Warmii, która jak widzieliśmy odegrała tak poważną rolę w niepowodzeniu akcji wielkiej armii Zakonu nad dolną Wisłą..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 345-346

"...Albrecht, poinformowany o koncentracji armii królewskiej pod Bydgoszczą, zdawał sobie sprawę, że jego pochód nad Wisłę spotka się z kontrakcją Zygmunta w rejonie Gniew - Tczew. Nie chciał ryzykować spotkania z przeważającą liczebnie armią polską w otwartym polu, które po ostatnich doświadczeniach w starciach polsko -krzyżackich mogłoby się zakończyć jego klęską. Pozostawał - konieczny do połączenia z Schönburgem - szybki marsz pod Gdańsk, lawirujący między niezdobytymi punktami polskiej obrony w Pasłęku, Elblągu i Malborku lub omijający je od północy wybrzeżem Zalewu Wiślanego. Było to zadanie trudne, ale szansa połączenia się z wielką armią niemiecką przed nadejściem wojsk królewskich nadal istniała. Bydgoszcz od Gdańska dzieliła zbliżona odległość do tej, jaka była z Lidzbarka do Gdańska, a na szlaku armii Zygmunta pozostawały w dodatku obsadzone przez Niemców ośrodki na Pomorzu Gdańskim. Z niebezpieczeństwem ataku krzyżackiego poważnie liczyli się wówczas elblążanie, którzy proponowali zburzenie zamku i murów Pasłęka mogącego im zagrażać w wypadku usadowienia się w nim ponownie załogi nieprzyjacielskiej. Musiał się jednak wielki mistrz liczyć z postawą swych zaciężnych, którzy żądali zapłaty zaległego żołdu i nie mieli ochoty wykrwawiać się w walce z jazdą polską w walce w otwartym polu.

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 264

"...Wielki mistrz, który od 25 października przebywał w Królewcu dla rokowań z księciem legnickim Fryderykiem, pod wpływem pierwszych wieści z Międzyrzecza od dowódców wojsk zaciężnych, deklarował im (28 października) gotowość przybycia nad Wisłę; jednocześnie zaś oświadczał, iż teraz jednak musi podjąć tutaj akcję, tj. kontynuować i zakończyć rozpoczęte już oblężenie Lidzbarka Warmińskiego. Albrecht nie otrzymał bowiem wówczas, jak już wiemy, zasiłków pieniężnych z Moskwy, od czego także były uzależnione dalsze rokowania pokojowe (wielki mistrz nie chciał też zwolnić zaciężnych). Dnia 1 listopada był już z powrotem pod Lidzbarkiem, licząc na szybkie jego zdobycie. Musiał jednak najpierw zaspokoić, choćby częściowo, pretensje finansowe zaciężnych, płacąc monetą wybijaną w Królewcu o niższej wartości. [...]

Gdy Albrecht - nadal naciskany przez zaciężnych o żołd - po 10 listopada dowiedział się o zebraniu armii pospolitego ruszenia pod Bydgoszczą. Nabrał wówczas przekonania, iż jego wyprawa nad Wisłę doprowadziłaby do spotkania z tą wielką armią królewską lub zmusiłaby go do schronienia się (tj. zamknięcia) w jakimś zamku (miejscowości). W rezultacie nie doszłoby do spotkania wojsk Albrechta z wielką armią zaciężnych Zakonu. Nie odrzucił wprawdzie całkowicie koncepcji marszu nad Wisłę, jednak najpierw napisał do dowódców wielkiej armii pod Gdańskiem, jaka jest ich opinia wobec zaistniałej sytuacji. Sam nie miał bowiem pieniędzy na opłacenie zaciężnych na Warmii.

Oświadczenie - dostane Gattenhoferowi - wyjaśnia więc przynajmniej częściowo, przyczyny pozostania Albrechta na Warmii w czasie, gdy wielka armia zaciężnych po nieudanym ostrzale Gdańska przeniosła się już do Oliwy i Pucka: brak pieniędzy na opłacenie własnych, rebelizujących nadal zaciężnych pod Lidzbarkiem, a także obawa przed zetknięciem się z wielką armią pospolitego ruszenia polskiego nad dolną Wisłą i przed koniecznością zamknięcia się w jakimś mieście, czy zamku (z perspektywą kapitulacji). [...]

Wykorzystując zaangażowanie sił polskich pod Lidzbarkiem, załogi krzyżackie z Ostródy i Iławy 9 listopada nieoczekiwanie zajęły miasteczko Miłomłyn, na drodze z Ostródy do Pasłęka.

Ofensywna akcja Albrechta została zapoczątkowana 14 listopada wypadem trzech chorągwi pieszych i grupy konnych pod wodzą Zygmunta von Sichaua pod Dobre Miasto, odległe o 20 kilometrów na południowy zachód od Lidzbarka. Miasto z kolegiatą kapituły warmińskiej, przygotowane do obrony przez załogę polską, stawiło jednak opór, mimo ostrzału artyleryjskiego; broniła się także kolegiata dobromiejska na czele z kanonikiem Fabianem Emerichem, wyrządzając straty wśród oblegających (ponad 70 zabitych). Jednak pod wieczór 15 listopada dostali się oni za pomocą rur dostarczających wodę z zewnątrz i drabin na jedną z wież i wdarli się do środka miasta. Urządzili tam rzeź wśród zaciężnych, również chłopów warmińskich, którzy schronili się z mieniem; zrabowali miasto wraz z domami mieszczańskimi i kolegiatą. Kanonicy warmińscy uszli do Olsztyna, z wyjątkiem jednego, którego uprowadzono z przywilejami kapituły i znalezionym srebrem do Królewca. W czasie strzelaniny pierwszego dnia rotmistrz Zygmunt von Sichau został ranny w nogę i zmarł po kilku dniach.

Do zdobytego miasta przybył już 16 listopada spod Lidzbarka wielki mistrz, udając się zresztą dalej na północny zachód w kierunku Ornety (odległej o 25 kilometrów od Dobrego Miasta). Tego jeszcze dnia Albrecht znajdował się w obozie pod Ornetą z działami i sprzętem oblężniczym. Dnia 18 listopada odpowiedział stamtąd dowódcom wielkiej armii na ich apel (z 10 listopada) o przybycie z ciężkimi działami pod Gdańsk. Wyjaśniał, iż nie podali mu dotąd, w jakiej miejscowości miałoby nastąpić owo spotkanie, a tymczasem Polacy zgromadzili na Warmii znaczne siły (!), dlatego nie mógł się stąd oddalić. Ale uciszył ich butę, gdyż zdobył szturmem Dobre Miasto, gdzie poległo kilkuset Polaków, niebawem zdobędzie Ornetę. Czeka więc na wiadomość, w której miejscowości ma nastąpić spotkanie, dokąd postara się spiesznie przybyć; najlepiej byłoby na Żuławach. Wzywał do cierpliwości, jak przystoi „pobożnym, honorowym ludziom wojny". Pismo to było więc wyraźnym wykrętem i unikiem wobec rozpaczliwych apeli Wolfa von Schönburga i Wilhelma von Isenburga i zapowiadało tylko mgliście obietnicę spotkania, ale po opanowaniu Ornety. Istotnie Albrecht już od 17 listopada zaczął ostrzał miasta i zamku z ciężkich dział i podejmował próbę szturmu od południowo-wschodniej strony, przy miejskim stawie. Jednak wskutek trwających ulewnych deszczy był on wypełniony wodą, co utrudniło dostęp do murów, a także spowodowało znaczne ofiary wśród piechoty krzyżackiej. Dlatego wielki mistrz podjął oblężenie od innej strony, przesyłając załodze i mieszczanom orneckim wezwanie do kapitulacji za cenę ochrony ich życia i mienia. Odcięty też został dopływ wody do miasta, w którym brakowało już żywności.

Dowódca Ornety - rotmistrz królewski Stanisław Radwankowski - kierował apele do dowódcy polskiego w Elblągu i do rady miejskiej o dosłanie odsieczy, także od hetmana Świerczowskiego. Gdy apele te (przechwycone zresztą przez wojska wielkiego mistrza) zawiodły, Radwankowski wraz z burmistrzem orneckim dnia 23 listopada poddali miasto wielkiemu mistrzowi na określonych warunkach, także swobodnego odejścia własnych rot. Ta przedwczesna kapitulacja, podjęta w chwili gdy do miasta dotarły pierwsze oddziały zaciężnych z Lidzbarka, uznana została za zdradę w otoczeniu królewskim. [...]

Jeszcze w czasie oblegania Ornety wystosował wezwanie do mieszkańców okręgu i miasta Miłakowa (Prusy Górne), położonego na drodze z Ornety do Morąga, do poddania się. Wezwanie to zostało przyjęte, a okręg miłakowski przyłączono do nowo utworzonej prokuratorii orneckiej. Załoga krzyżacka została czasowo ulokowana w Miłakowie, stanowiąc przyczółek Morąga i Pasłęka.

Z Ornety jeszcze 25 listopada Albrecht skierował kolejny list do dowódców wielkiej armii - która według jego mniemania znajdowała się jeszcze w Oliwie - aby nie ruszała się stamtąd, gdyż wielki mistrz podejmie wysiłki, aby spotkać się z nią koło Wisłoujścia..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 346-349

"...Albrecht, opanowując pogranicze Warmii i Prus, stworzył sobie tym samym dogodną podstawę wyjściową do rozwinięcia natarcia na Pasłęk i Elbląg. Od Gdańska dzieliło go w linii prostej 105 km, gdy tymczasem król w swym pochodzie z Bydgoszczy nad Bałtyk miałby do pokonania 150 km. Szansa na połączenie się z wielką armią przed generalną batalią z Zygmuntem Starym wydawała się wielkiemu mistrzowi realna. Dlatego też skierował 25 listopada do dowódców niemieckich list, by nie ruszali się spod Gdańska, gdyż zamierza spotkać się z nimi w Karczmie Zachodniej koło Wisłoujścia. Nie wiedział, że w tym samym dniu armia z Rzeszy była już w odwrocie pod Lębarkiem, wojska gdańskie maszerowały na Tczew, a Firleja na Chojnice. Brakło więc u krzyżaków skutecznego wywiadu i dobrze funkcjonującej łączności (listy Schónburga do Albrechta były przechwytywane przez gdańszczan), co uniemożliwiało synchronizację działań zbrojnych..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 266

"...Zajęcie Dobrego Miasta (15 listopada) wywołało duży niepokój na południowej Warmii, zwłaszcza w odległym o 25 kilometrów Olsztynie, dokąd dotarli niektórzy zbiegowie. Na zamku kapitulnym przebywała grupa kanoników z Mikołajem Kopernikiem, wybranym ponownie na administratora dóbr kapitulnych. Na zamku znajdował się także skarbiec kapituły. Nieliczną załogę polską stanowiło 100 pieszych królewskich pod dowództwem rotmistrza Pawła Dołuskiego współdziałającego z administratorem Kopernikiem. Dołuski na prośbę kanoników podejmował w początkach listopada próbę uzyskania posiłków od dowódcy obleganego nadal Lidzbarka, Jakuba Sęcygniewskiego, co jednak okazało się bezowocne. Gdy do Olsztyna dotarły wieści o upadku Dobrego Miasta, kanonicy (16 listopada) przygotowali napisany własnoręcznie przez Kopernika list do króla Zygmunta. Przedstawili w nim groźbę oblężenia Olsztyna przez wrogów i daremne próby uzyskania pomocy od Sęcygniewskiego. Dlatego błagali króla o spieszne doslanie pomocy, zapewniając, iż kanonicy gotowi są postępować jak „szlachetni i uczciwi ludzie oddani swemu władcy, nawet gdyby przyszło nam zginąć". Ten piękny w tonie, obywatelski apel sformułowany przez Kopernika nie dotarł jednak do króla w Bydgoszczy, gdyż list kapituły został przechwycony w drodze przez oddziały Zakonu, podobnie listy kanonika Achacego Freundta do osób duchownych z otoczenia króla. Jednak hetman Świerczowski, zaniepokojony upadkiem Dobrego Miasta i Ornety obawiał się o los zamku i miasta Olsztyna, także pod wpływem alarmów głęboko zaniepokojonej rady Elbląga. Dlatego 27 listopada skierował stamtąd do Olsztyna stu pieszych pod dowództwem rotmistrza Henryka Peryka z Janowic, uprzednio rezydującego we Fromborku. W ten sposób liczebność załogi olsztyńskiej uległa podwojeniu, co niewątpliwie poprawiło też nastroje wśród mieszczan i członków kapituły..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 346-349

"...Jednak już 26 listopada, jeszcze przed uzyskaniem wieści o losach Lidzbarka, Albrecht udał się z Ornety do Królewca. Dotarła tam bowiem wreszcie kolejna, zresztą niewielka rata srebra od Wasyla III, która nie mogłaby wystarczyć na opłacenie armii zaciężnych pod Gdańskiem. Z Inflant dotrzeć miały także niewysokie kwoty, ale dopiero w początkach 1521 r. Dlatego Albrecht przetopił srebro uzyskane z Moskwy na monetę gorszej jakości, którą opłacał zaciężnych, ale na Warmii i w Prusach Dolnych. W liście do Wolfa von Schönburga (27 listopada) wielki mistrz jeszcze raz akcentował konieczność dokończenia akcji zbrojnej na Warmii, niech więc armia zaciężnych czeka przez trzy tygodnie koło Oliwy lub na Żuławach (w rzeczywistości rozpierzchła się już ona w tym czasie i uciekła do Rzeszy), dokąd on sam dojdzie. U podstaw tej wyraźnej gry na zwłokę leżały głównie trudności finansowe: Albrecht po prostu nie miał pieniędzy na opłacenie wielkiej armii. Swoim postępowaniem w listopadzie 1520 r. wystawił sobie świadectwo braku rozwagi i przezorności jako naczelny dowódca. [...]

Ponosząc ciężką klęskę nad dolną Wisłą, wielki mistrz zdobył tylko warmińskie miasteczka - Dobre Miasto i Ornetę, oraz górnopruskie Miłakowo, co jednak nie stanowiło żadnej rekompensaty, także wobec niepowodzenia pod Lidzbarkiem. Zapowiadać to mogło zwrot w „wojnie pruskiej", korzystny znowu dla Polski, gdyby była ona w stanie przejść do ofensywnego uderzenia w Prusach..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 350

"...Działania wojsk Zakonu w regionie Gdańska i na Warmii w ciągu listopada 1520 r. odbijały się wyraźnie i niekorzystnie w ośrodkach Powiśla, zwłaszcza w Elblągu, gdzie część gminu zaczęła się skłaniać do koncepcji wpuszczenia wojsk wielkiego mistrza. Budziło to niepokój króla i jego dowódców, zwłaszcza że zajęcie Ornety pogorszyło jeszcze nastroje wśród elblążan. Zmuszało to więc stronę polską do przeciwdziałań. Szczególnie król Zygmunt był poruszony oblężeniem Lidzbarka i nakazał z Bydgoszczy, aby jeszcze w końcu listopada skierowano na Warmię oddziały zaciężnych przybywających z Rusi Czerwonej oraz nadworne hufce z Litwy. Także hetman Firlej miał dosłać tam swoich lekkozbrojnych ze środkowej strefy Pomorza. Zamierzenia te tylko częściowo zrealizowano. Firlej dosłał w początkach grudnia 1520 r. z Pomorza Gdańskiego na prawy brzeg Wisły tylko nieliczne oddziały; z Torunia zaś wyszły oddziały zaciężnych, przybyłe z Rusi Czerwonej, zaprawione w działaniach „obrony potocznej" pod komendą rotmistrza Zbigniewa Słupeckiego. Jednak dalsze ekspedycje zahamowała wiadomość o odejściu wojsk wielkiego mistrza spod Lidzbarka (28 listopada). Król uznał wówczas biskupa Luzjańskiego w liście do niego za „człowieka niezłomnego i najbystrzejszego umysłu" i za swego najwierniejszego doradcę.

Wieść o wycofaniu się wielkiego mistrza spod Lidzbarka a także rychła zima spowodowały w początkach grudnia rozejście się pospolitego ruszenia do domów. Wygasł zresztą termin służby zbrojnej szlachty wytypowanej do walki orężnej. Król przeniósł się z Bydgoszczy do Brześcia Kujawskiego (od 9 grudnia) - bez wojska i pieniędzy. Hetman Firlej w rezultacie nie udał się na wschodni teatr wojny, a pospieszył do króla. Niewątpliwie na decyzjach tych zaciążyły również względy finansowe: król nie miał pieniędzy na długie utrzymywanie zaciężnych i wojsk nadwornych w polu, a uchwalony podatek pogłównego miał wpłynąć dopiero za kilka miesięcy.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 350-351

"...O jakiejkolwiek akcji zaczepnej na środkowej Warmii lub w Prusach Górnych nie było mowy. Jedynie załoga krzyżacka z Miłakowa, realizując zapewne wcześniej otrzymane rozkazy związane z torowaniem drogi armii na Żuławy, próbowała 2 grudnia dokonać wypadu pod Morąg. Doszło jednak w drodze do buntu części zaciężnych i w rezultacie cały oddział krzyżacki zawrócił do Miłakowa..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 267

"...Dowodem wygasania ofensywnych działań wojennych ze strony Mazowszan było zwinięcie przez nich oblężenia Nidzicy (zapewne już w październiku 1520 r.). Z terenu Księstwa Mazowieckiego jeszcze w tym okresie dokonywano wypadów w okolice Pisza. Jednak działalność ta szybko przygasła, na polecenie książąt mazowieckich. Wyraźnie skłaniali się do bezpośrednich rozmów z wielkim mistrzem, co spowodowało faktycznie zawieszenie wszelkich działań wojennych..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 352

"...Plany wielkiej polskiej ofensywy nie zostały zrealizowane. Wczesna zima przyspieszyła rozjechanie się pospolitego ruszenia do domów. Wygasł też termin służby zbrojnej dla szlachty wytypowanej do walki. Król nie miał pieniędzy na długie utrzymywanie zaciężnych, a uchwalony podatek pogłównego miał wpłynąć dopiero za kilka miesięcy. Dnia 30 listopada księżna Anna książę Stanisław wyekspediowali do wielkiego mistrza posła zapowiadając wycofanie się Księstwa Mazowieckiego z wojny i zgłaszając propozycję rozejmu. W połowie grudnia rzeczywiście ustały walki na pograniczu mazowiecko-krzyżackim. Zygmunt wstrzymał umowę o zaciąg żołnierzom, którzy byli już w drodze z Węgier i Śląska. W rezultacie Firlej nie udał się za Wisłę, lecz pospieszył do króla przebywającego w Brześciu Kujawskim. Ograniczono się tylko do niewielkich akcji w Prusach Górnych mających na celu wyparcie krzyżaków z ośrodków leżących przy zachodniej granicy Warmii..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 269

"...Wojna polsko-krzyżacka w tej fazie działań wojennych straciła znacznie na swej ruchliwości. Odnotować można w niej tylko jeden zagon mazowiecki i trzy niewielkie bitwy w polu, w tym dwie zwycięsko rozegrane przez Secygniowskiego i Zarembę (Lidzbark, Debrzno). W porównaniu z letnią kampanią trzykrotnie natomiast wzrosła liczba oblężeń. Nadal skuteczniejszymi w tego typu działaniach byli zaciężni niemieccy i krzyżaccy. Wprawdzie Polacy mieli już teraz na swym koncie trzy udane obrony głównych miast i zamków (Gdańsk, Lidzbark, Morąg) i zdobyli również trzy ośrodki (Chojnice, Starogard Gdański, Tczew), to jednak przeciwnik opanował aż 14 punktów umocnionych i to w większości bez walki, bo tylko Dobre Miasto, Orneta, Miłomłyn i Międzyrzecz stawiły mu nieudany opór. Mimo tych taktycznych sukcesów wielka ofensywa Zakonu Krzyżackiego mająca na celu oderwanie Prus Królewskich od Polski przy pomocy wyprawy zwołanej w Rzeszy zakończyła się klęską. Pomijając czynniki finansowe utrudniające w sposób oczywisty położenie Albrechta, niepowodzeń zakonu - jak napisał St. Herbst - należy szukać w „niemożliwości ścisłego kalkulowania działań w czasie (...) w ówczesnych warunkach łączności", co skutkowało brakiem zsynchronizowania działań obu armii. Należy się też zgodzić z niemieckim historykiem K. Forstreuterem, że wielki mistrz zawiódł jako dowódca. Zamiast wyjść osobiście na spotkanie z Schónburgem, co podniosłoby morale wojska, rozdrobnił swe siły na Warmii. Połączenie obu armii było możliwe, gdyby Albrecht ruszył Mierzeją, a wódz niemiecki próbował forsować Wisłę. Według M.Biskupa ten pierwszy liczył przesadnie na szybkie sukcesy na Warmii i obawiał się spotkania z polskim pospolitym ruszeniem. Zgadzając się w zasadzie z powyższymi sądami należy podkreślić słabe dowodzenie obu walczących stron, przejawiające się zarówno w błędach niemieckich dowódców, jak i w zbyt powolnych działaniach króla Zygmunta. Drogę na Gdańsk zagradzał wielkiemu mistrzowi trójkąt twierdz Malbork - Elbląg - Pasłęk. Natomiast w wypadku forsowania Wisły przez Schónburga w rejonie Tczew - Gniew mógłby Albrecht działać w kierunku zachodnim ze środkowej Warmii. Odległość z obsadzonego przez krzyżaków Miłomłyna do Gniewu wynosiła bowiem w linii prostej zaledwie 70 km, gdy tymczasem król z Bydgoszczy miałby do tego nadwiślańskiego ośrodka 100 km. Przy przeprawie gniewskiej łatwiej więc było zsynchronizować działania nawet dysponując ówczesnymi środkami łączności i doprowadzić do połączenia armii niemieckiej z krzyżacką...."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 267-268

"...Rotmistrz Słupecki wyruszył z Torunia na północny wschód prowadząc 1000 zaciężnych (głównie lekkozbrojnej jazdy potocznej) oraz pospolitaków chełmińskich. Grupa ta dotarła do Iławy, która została oblężona około 19 grudnia. Wsie w tej okolicy oraz koło Miłomłyna zostały zniszczone. Iławy jednak nie udało się zdobyć, a oddział Słupeckiego rozproszył się: 200 żołnierzy odmaszerowało do Lubawy, a 300 znalazło się w miasteczkach i wsiach ziemi lubawskiej. Druga grupa złożona z zaciężnych z Powiśla została skoncentrowana w Morągu, a jej aprowizacją zajęło się dowództwo Elbląga. Dnia 20 grudnia oddział ten zajął Miłakowo, zbliżając się do granic środkowej Warmii i zagrażając Ornecie. W ten sposób została oczyszczona z załóg krzyżackich północno-zachodnia część Prus położona między Pomezanią a Warmią. Nadal jednak w środkowej strefie Ostróda i Iława pozostawały najdalej na zachód wysuniętymi placówkami wielkiego mistrza, który kontrolował również Ornetę i Dobre Miasto na Warmii. Brakło jakichkolwiek akcji ofensywnych ze strony Świerczowskiego z Malborka lub załóg polskich w Lidzbarku, Olsztynie i Reszlu. Resztki armii Firleja (chorągwie zaciężne i nadworne) przebywały rozproszone w Brześciu Kujawskim i Toruniu. Król z doradcami nie miał żadnej koncepcji dalszej walki z Albrechtem. W otoczeniu królewskim zaczęły się ujawniać poglądy konieczności zawarcia pokoju z zakonem, które wyrażał przede wszystkim kanclerz Krzysztof Szydłowiecki..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 269-270

Król Zygmunt w czasie pobytu w Brześciu Kujawskim zmierzał przede wszystkim do zabezpieczenia żołdu, przynajmniej dla załóg polskich w Prusach i na Warmii. Ale nie miał wraz z doradcami żadnej koncepcji dotyczącej dalszej walki z opornym nadal Albrechtem, przy braku pieniędzy i zaciężnych. Zdołał tylko zapewnić obsadę miast i zamków w północnej strefie Prus i na Warmii, także przy pomocy Gdańska. Liczono jednak głównie na zapowiadane poselstwo rozjemcze od Karola V, a także - króla Ludwika Jagiellończyka.

Hetman Swierczowski został jednak w początkach stycznia 1521 r. wezwany z Powiśla do króla, co oznaczało zapowiedź zmiany w naczelnym dowództwie polskim na pruskim teatrze wojny. W otoczeniu króla zaczęły się coraz wyraźniej ujawniać dążenia do zawarcia pokoju z Albrechtem. Rzecznikiem tej koncepcji był sam kanclerz Szydłowiecki. Pod nieobecność poważnie chorego podkanclerzego Tomickiego w końcu grudnia 1520 r. napisał biskupowi Dobeneckowi o gotowości króla do ugody z opornym wielkim mistrzem, który też nie zdołał dla siebie i Zakonu niczego wywojować; niech więc Dobeneck rozpocznie próby akcji pokojowej..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 351-352

"...Mimo braku środków pieniężnych oraz klęski głodu w Prusach Krzyżackich, mimo zarazy dziesiątkującej ich poddanych wielki mistrz u schyłku 1520 r. zamierzał kontynuować wojnę nad dolną Wisłą. Liczył nadal na kolejne subsydia z Moskwy, a własnych zaciężnych spłacał monetą o niższej wartości.

Już więc od końca grudnia 1520 r. Albrecht sprowadzał z Braniewa drogą wodną ciężką artylerię oraz około 300 pieszych do Królewca, dokąd ściągał też działa saniami. Biskup Luzjański zaalarmował hetmana Firleja w Brześciu Kujawskim o tych przygotowaniach. Albrecht, mimo oporów poddanych, kontynuował w początkach stycznia 1521 r. zbrojenia, zamierzając urządzić wyprawę na Mazowsze. Wobec zbliżających się rokowań pokojowych, w których mieli pośredniczyć posłowie Karola V i Węgier, pragnął pokazać, do kogo faktycznie należy inicjatywa walki. Dodatkowy cel stanowiła możliwość zebrania żywności, zwłaszcza zaś bydła dla własnych wojsk.

Dowódcy Zakonu z zamków w Prusach Górnych akceptowali te plany, chociaż zwierzchnik Iławy nakłaniał, aby pierwszy atak skierować najpierw do ziemi lubawskiej, gdzie stacjonowały tylko niewielkie liczebnie oddziały polskich zaciężnych. W drodze pod Lubawę wielki mistrz miałby przejść przez nie zniszczoną dotąd południową Warmię (z Olsztynem), gdzie mógłby zaopatrzyć się w żywność.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 352-353

"...Również wielki mistrz - mimo napływających wiadomości o rozejściu się pospolitego ruszenia spod Bydgoszczy - nie podejmował początkowo akcji ofensywnych. Jego trudne położenie w grudniu 1520 r. spowodowane było: zubożeniem miast i wsi w Prusach Dolnych, brakiem żywności, paszy i pieniędzy na spłatę żołdu zaciężnym, drożyzną, głodem oraz złymi warunkami atmosferycznymi (silne opady i wiatry). Widząc jednak bierność strony polskiej oraz słabą liczebność załóg polskich w południowej strefie Warmii i Prus Górnych (1500 zbrojnych) postanowił na początku stycznia 1521 r. dokonać wyprawy na ziemię chełmińską i pokazać przed zapowiadanymi rokowaniami pokojowymi, że nadal jest zdolny do akcji ofensywnych. W dniach od 5 do 9 stycznia Albrecht skoncentrował w Braniewie 5 tys. żołnierzy, w tym 4 tys. piechoty, 600 ciężkozbrojnej jazdy (kopijników) 400 lekkozbrojnej (strzelców) oraz artylerię, w skład której wchodziło kilka ciężkich dział. Wyruszył z tą armią do nadal okupowanej przez załogę krzyżacką Ornety, a w dniach 12-13 stycznia przebywał pod Dobrym Miastem. Znajdujący się w tym ostatnim ośrodku zaciężni (kilkuset knechtów) odmówiło wzięcia udziału w wyprawie wskutek braku zapłaty zaległego żołdu. Wielki mistrz, zachęcony prozakonną postawą mieszkańców Nowego Miasta nad Drwęcą, postanowił skierować najpierw swe wojsko przez Ostródę i Iławę do ziemi lubawskiej. Były to tereny nie zniszczone dotąd przez działania wojenne. Koncepcja pochodu rozpoczętego 14 stycznia zakładała przebycie zimą około 100 km drogi z Dobrego Miasta do Nowego Miasta, omijając od północy Olsztyn, Olsztynek i Lubawę. Niewątpliwie zlekceważył Albrecht załogi polskie w tych ośrodkach, co mogło narazić kolumny krzyżackie na ataki skrzydłowe..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 270-271

"...Wieści o przygotowaniach militarnych wielkiego mistrza docierające do Brześcia Kujawskiego zmusiły króla do podjęcia szybkich decyzji, zwłaszcza po przybyciu tam z Powiśla (po 3 stycznia 1521 r.) hetmana Janusza Świerczowskiego.

Niewątpliwie otoczenie królewskie uznało, iż konieczne jest przekazanie funkcji hetmana nad wojskami zaciężnymi w Prusach Zakonnych, w województwie malborskim i na Warmii nowemu człowiekowi, który lepiej zasłużył się niż Świerczowski na pruskim teatrze wojny jesienią 1520 r. Był nim starosta buski i rotmistrz Jakub Sęcygniewski, uprzednio dowódca Lidzbarka, powszechnie uznawany za głównego sprawcę jego obrony przed kilkutygodniowymi atakami wojsk krzyżackich. Jemu to właśnie król powierzył funkcję hetmana wojsk zaciężnych w Prusach. Wzbudziło to ogólne zadowolenie, czemu największy wyraz dał kasztelan gdański Jan Baliński, oświadczając biskupowi Luzjańskiemu, iż należy być spokojnym, skoro „ów wspaniały Herkules pan Jakub Sęcygniewski berło wojny przyjął do swojej silnej prawicy".

Jako główne zadanie Sęcygniewski otrzymał szybkie zgromadzenie sił zbrojnych i przeciwstawienie się pochodowi wojsk wielkiego mistrza. Nie było to łatwe, gdyż nowy hetman mógł najpierw dysponować tylko siłami ściągniętymi z ośrodków na Powiślu, do których dołączał oddziały biwakujące w ziemi chełmińskiej i lubawskiej, wśród nich rotę konnych pod dowództwem Słupeckiego. I właśnie głównie siły konne zostały przed połową stycznia użyte do akcji, mającej najpierw na celu wybadanie kierunku marszu wojsk Albrechta i przeszkodzenie w łączeniu się jego poszczególnych oddziałów i rodzajów broni. W dalszej perspektywie Sęcygniewski niewątpliwie przewidywał skoncentrowany atak na wojska Albrechta. Jednocześnie jednak nawiązał kontakt z Radą Gdańska, aby przygotowała siły zbrojne do uderzenia na Sambię, a więc na tyły wojsk wielkiego mistrza, dla jej zniszczenia. Hetman zakładał też możliwość uderzenia własnym wojskiem na ten nie spustoszony dotąd region.

Sęcygniewski był po 10 stycznia 1521 r. w Elblągu, zamierzając najpierw udać się na najbardziej zagrożoną środkową oraz południową Warmię, przy założeniu współdziałania z siłami Gdańska i Elbląga. Kontakt z nimi miał utrzymywać dowódca pasłęcki Achacy Cema. Już 15 stycznia Sęcygniewski znajdował się w Morągu, skąd zwrócił się do Gdańska w sprawie wypadu na Sambię. Był zorientowany o pobycie wielkiego mistrza z całością sił w Ornecie i Dobrym Mieście, nie wiedział jednak jeszcze, dokąd Albrecht obecnie skieruje swoje wojska. Sęcygniewski otrzymał już w tym czasie posiłki z Gdańska i Elbląga, obliczane przez wywiadowców krzyżackich na 1000 konnych i pieszych..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 353-354

"...W tym już czasie działał jednak na południowej Warmii oddział wojsk Słupeckiego. Przybył on 13 stycznia do Olsztyna, gdzie nadal stacjonował rotmistrz Henryk Peryk z Janowic ze 100 pieszymi jako dowódca zamku, współdziałający z administratorem kapitulnym Mikołajem Kopernikiem. Nocą 14 stycznia oddziały Słupeckiego wyszły z Olsztyna na północ w kierunku odległego o 25 kilometrów Dobrego Miasta, aby wybadać ruchy wojsk wielkiego mistrza. Słupecki natknął się koło wsi Kabikiejmy (10 kilometrów na południe od Dobrego Miasta) na oddziały krzyżackie i zabiwszy kilku ich uczestników wziął do niewoli paru zbrojnych inflanckich, których doprowadził do Olsztyna jako jeńców. Podali oni liczbę wojsk Albrechta na 5000, przy czym dojść jeszcze miała artyleria z Ornety. O poczynaniach Słupeckiego Peryk zawiadomił 14 stycznia listownie biskupa Luzjańskiego, zalecając mu przygotowanie Lidzbarka do obrony; list ten znowu napisany został ręką administratora kapituły warmińskiej Kopernika.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 354

"...Nie ulega wątpliwości, że podjazdowa działalność oddziałów Słupeckiego była realizowana w porozumieniu z grupą Sęcygniewskiego jako hetmana całości wojsk zaciężnych w Prusach. Nominację taką formalnie Sęcygniewskiemu wystawił Zygmunt Stary 18 stycznia 1521 r. w Brześciu Kujawskim, a więc w czasie, gdy w całej pełni rozwijał on już działalność dowódczą w Prusach Górnych i na Warmii. Nominacja ta stanowiła zarazem ordynację urzędu hetmańskiego i dyscypliny podlegających mu wojsk zaciężnych w Prusach walczących z wielkim mistrzem. Otrzymał on prawo karania za ciężkie przestępstwa z obowiązkiem kontroli stanu i uzbrojenia poszczególnych rot pieszych i konnych. Co kwartał miał posyłać po żołd i przekazywać wykazy koni. Przechodzenie zaciężnych do innej roty bez zgody Sęcygniewskiego było wzbronione pod groźbą utraty żołdu.

Stosunkowo szybkie zorganizowanie sił zbrojnych i postawienie na ich czele wypróbowanego dowódcy Jakuba Sęcygniewskiego było dobrą zapowiedzią na przyszłość, chociaż dwie przeszkody mogły ograniczać jego koncepcje strategiczne: niezbyt wysoka liczba zaciężnych królewskich oraz warunki klimatyczne. Te ostatnie mogły opóźnić planowaną przez hetmana dywersję sił Gdańska na Sambię; wprawdzie rada jego gotowa była spełnić postulat Sęcygniewskiego, ale uzależniała to od spłynięcia lodów na rzekach i wodach sambijskich, a także od możliwości żeglugi, tj. dopłynięcia statkami do wybrzeży Sambii.

Sęcygniewski miał też zabezpieczać swoimi ludźmi akcję, podjętą w Prusach Górnych pod naciskiem zwłaszcza Elbląga: zburzenia zamku w Pasłęku, aby usunąć zagrożenie dla Powiśla, oraz osłabić pozycję wielkiego mistrza w zbliżających się rokowaniach pokojowych..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 354-355

"...Nie licząc się z przeciwdziałaniem strony polskiej wielki mistrz w połowie stycznia 1521 r. wyruszył spod Dobrego Miasta na południową, nie zniszczoną Warmię. Głównym celem wyprawy był zamek kapitulny w Olsztynie dominujący nad miasteczkiem.

Albrecht jeszcze z Dobrego Miasta (16 stycznia 1521 r.) zwrócił się do zamku i miasta w Olsztynie z wezwaniem kapitulacji, grożąc w razie odmowy atakiem i pełnym zniszczeniem. Żądanie to odrzucili dowódcy polscy, współdziałający z administratorem Kopernikiem. Na czele z Henrykiem Perykiem wysłali nawet podjazd w okolice Dobrego Miasta, który stoczył zwycięską potyczkę z oddziałami Zakonu i wziął do niewoli kilku jeńców. Musiało to przekonać Albrechta o gotowości bojowej załogi Olsztyna. Dlatego wojska zakonne przeszły tylko obok tego ośrodka, paląc jedynie okoliczne wsie.

Wojska zakonne przeszły tylko koło miasteczek Olsztynka i Dąbrówna, z załogami polskimi, i wkroczyły 19-20 stycznia do ziemi lubawskiej, w granicach Prus Królewskich. Jej główne ośrodki - biskupia Lubawa i zamek starościński w Bratianie - miały nieduże załogi królewskie. Ale w ślad za armią krzyżacką posuwały się konne oddziały Słupeckiego (około 700 konnych); hetman Sęcygniewski gromadził jeszcze konne oddziały w Morągu.

Próba oblężenia (20 stycznia) miasta Lubawy przez wojsko wielkiego mistrza skończyła się niepowodzeniem wskutek wypadu polskich zaciężnych i porażki oddziałów krzyżackich. Wówczas Albrecht przesunął się na południowy zachód w kierunku Nowego Miasta. Mimo apeli z Lubawy do rady nowomiejskiej o dochowanie wierności królowi i wpuszczenie jego zaciężnych, Nowe Miasto 21 stycznia poddało się bez oporu wielkiemu mistrzowi, uznając go za swego pana. Był to znaczny sukces Zakonu nad górną Drwęcą, zwłaszcza wobec zbliżających się rozmów pokojowych w Toruniu.

Pozostawiwszy załogę w opanowanym mieście Albrecht zapewne już 24 stycznia pomaszerował na południowy wschód; następnego dnia był już koło Lidzbarka (Welskiego), kierował się więc do południowej strefy ziemi dobrzyńskiej lub do ziemi płockiej..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 355

"...Jednak w tym już czasie hetman Sęcygniewski zdołał zabezpieczyć miasta w Prusach Górnych i na Warmii środkowej (w proch, działa i żywność). Ściągnął jednak część zaciężnych z Warmii do Morąga, z którymi udał się do ziemi lubawskiej, a następnie do północnej części Mazowsza płockiego. Tam bowiem po 25 stycznia wkroczyły wojska Zakonu, niszcząc wsie najpierw w ziemi mławskiej (28 stycznia).

Sęcygniewski z całą jazdą (około 800 koni) podążał w ślad za oddziałami Albrechta. Ze względu na słabość swoich sił aż do 30 stycznia nie zbliżał się do wroga, od którego był oddalony kilka kilometrów. Przez sześć dni towarzyszył więc (na odległość pół mili) oddziałom krzyżackim czy ich obozowi, zmuszając je do trzymania się w zwartym szyku na wypadek ataku, także piesi z wojsk zakonnych nie mogli dokonywać wypadów w dalsze okolice tak, że zniszczeniu ulegały tylko wsie położone przy drodze, którą posuwały się oddziały Albrechta. Wojska Albrechta 30 stycznia opuściły granice Mazowsza płockiego i wróciły na teren Prus Krzyżackich, dochodząc pod Nidzicę, gdzie rozbiły obóz. Nadal towarzyszyły im oddziały konnych Sęcygniewskiego, co niewątpliwie wpłynęło na decyzję wielkiego mistrza szybszego powrotu do Królewca. Istotnie Albrecht zaopatrzywszy zamek w Nidzicy szybko skierował się na północ i nie podejmując próby zdobycia miasta i zamków warmińskich - mimo obaw i podejrzeń biskupa Luzjańskiego - dotarł do swojej stolicy 6 lutego 1521 r. W drodze wojska jego skonsumowały większość pędzonego bydła mazowieckiego..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 356

"...Strona polska pozostawała na razie bierna, co wynikało z widocznych błędów w naczelnym dowodzeniu, braku rozpoznania, łączności i umiejętności koncentracji większych sił w rejonie zagrożenia. Zarówno król, jak i Secygniowski byli wyraźnie zaskoczeni szybkim atakiem krzyżackim kierującym w ziemię chełmińską. Ten drugi dopiero 22 stycznia przybył do Dąbrówna, ale zamiast atakować wojska krzyżackie w trakcie ich pochodu, wzmacniał załogi Mrągowa i Lidzbarka, licząc się z możliwością oblegania tych ośrodków przez powracające oddziały wielkiego mistrza. Czując się bezradny, zwrócił się o wskazówki do przebywającego w Toruniu monarchy, ale ten, nie orientując się w rzeczywistej sytuacji bojowej na terenie odległym od niego zaledwie o 80 km, zbywał Secygniowskiego ogólnikami stoczeniu walki z przeciwnikiem pod Nowym Miastem „jeśli to hetman uważa za stosowne", ale „bez narażania króla na straty". Pisma zresztą wychodzące z Torunia były przejmowane przez krzyżaków, którzy łatwo przecięli łączność kwatery królewskiej z Dąbrównem..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 273

"...Zagon wielkiego mistrza, trwający od wymarszu z Królewca 30 dni (od 5 stycznia do 6 lutego 1521 r.), przyniósł więc Polsce dotkliwą stratę przez wdarcie się na teren Prus Królewskich w województwie chełmińskim i opanowanie Nowego Miasta nad Drwęcą. Było to dla Albrechta sukcesem natury także moralnej, osłabiało bowiem nastroje wierności poddanych królewskich, a podnosiło szanse wielkiego mistrza w Prusach Zakonnych, zniechęcając przy tym króla i jego otoczenie do kontynuacji walki w tak trudnych warunkach. Znaczne też były polskie straty materialne w ziemi lubawskiej, a zwłaszcza na północnym Mazowszu płockim, chociaż ich rozmiary ograniczyła kontrakcja hetmana Sęcygniewskiego, który nękającą akcją swojej konnicy zmusił Albrechta do nierozpraszania swoich kilkutysięcznych oddziałów i szybszego odwrotu do Prus Krzyżackich.

Hetman Sęcygniewski - zapewne towarzysząc nadal z oddali wracającym wojskom Albrechta (trasa ich pochodu od Nidzicy nie jest znana, ale musiały przejść przez Warmię do Prus Dolnych) - dotarł potem do dolnopruskich miast nad Łyną i dolną Pregołą; Frydląd, Gierdawy i Welawa. Okolice ich zostały zniszczone (około 150 wsi). W schyłkowym okresie wojny pruskiej Sęcygniewski przebywał w Lidzbarku Warmińskim lub Olsztynie.

W okresie trwania pochodu wielkiego mistrza do ziemi lubawskiej rada Gdańska spełniła - częściowo tylko - polecenie hetmana Sęcygniewskiego i wyprawiła niewielkie statki na Zalew Wiślany. Dotarły one 25 stycznia na Mierzeję Wiślaną i w okolicach Cieśniny Pilawskiej spaliły barki rybackie, zabierając sieci i łodzie rybakom. Ale była to akcja ograniczona, niewątpliwie także z powodu trwającej nadal zimy; nie mogło to wpłynąć na zmianę planów wielkiego mistrza..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 356

"...Stacjonowanie wojsk zakonnych za Dobrym Miastem mogło sugerować stronie polskiej południowy, olsztyński kierunek planowanego uderzenia Albrechta. Potwierdzały to formalne żądania kapitulacyjne wysłane przez wielkiego mistrza do Olsztyna już 16 stycznia. Zupełnym nieporozumieniem był w tej sytuacji rozkaz królewski z 21 stycznia wydany pod naciskiem rady elbląskiej o zburzeniu zamku pasłęckiego stanowiącego jakoby zagrożenie dla Elbląga, gdyby dostał się w ręce krzyżackie. W dodatku Secygniowski dostał polecenie dosłania tam oddziału zaciężnych w celu zabezpieczenia całości akcji niszczycielskiej. Było to niepotrzebne rozpraszanie i tak nielicznych sił (ok. 2 tys. żołnierzy) podległych hetmanowi zaciężnemu. Przy słabo funkcjonującej łączności i nieskutecznym wywiadzie ograniczony był on w swym dowodzeniu przez błędne decyzje płynące z Brześcia Kujawskiego..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 271

"...Skuteczniejsza okazała się akcja burzenia zamku w Pasłęku, realizowana przez elblążan przy pomocy dostanej z Gdańska, przy opiece zaciężnych królewskich. Większość murów i zabudowań zamkowych zburzono, a działa zamkowe przewieziono do Elbląga. Przystąpiono też w drugiej połowie lutego do burzenia fortyfikacji miasta Pasłęka. Oznaczało to likwidację głównego punktu warownego w północnej strefie Prus Górnych, zagrożonego działaniami wojennymi Zakonu z północnej Warmii..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 357

"...Pozostawiwszy załogę w Nowym Mieście Albrecht skierował 24 stycznia swą armię na południowy wschód i następnego dnia dotarł bez przeszkód do odległego o 25 km Lidzbarka Welskiego leżącego przy granicy województwa płockiego. Dnia 28 stycznia krzyżacy byli już pod wsią Bielawy położoną w północnej części ziemi mławskiej. Rabowali wsie, zabierali mienie, uprowadzali bydło, spalili też kilka miasteczek. Zagony jazdy krzyżackiej sięgnęły na 22 łon w głąb Mazowsza płockiego, obejmując rejon Żuromina Mławy. Przez dwa dni nieprzyjaciel łupił bezkarnie mazowiecką ziemię. Król dosłał wreszcie Secygniowskiemu 77 dworzan i ten - zebrawszy jedynie 800 jazdy - skierował się z Dąbrówna w rejon Działdowa. Ze względu jednak na słabość swych sił nie zbliżał się do wroga. Dopiero 30 stycznia podszedł hetman na odległość 3 i pół km pod obóz i kolumnę krzyżacką, zmuszając przeciwnika do trzymania się w zwartym szyku na wypadek ataku. Także piechota zakonna nie mogła już dokonywać wypadów w dalsze okolice. Zniszczeniu ulegały tylko wsie położone przy drodze z Mławy na Nidzicę, którą się armia Albrechta posuwała.

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 273-274

"...Mimo tych posunięć, sytuacja Polski na Warmii nie przedstawiała się nadal korzystnie i stabilnie. Jeszcze 26 stycznia 1521 r. oddział krzyżacki z Dobrego Miasta próbował przez zaskoczenie opanować miasto Olsztyn i tylko brak dłuższych drabin nie pozwolił na sforsowanie murów. Zaniepokojony tym Kopernik jako administrator kapitulny dążył do zabezpieczenia zamku olsztyńskiego i ściągał w lutym 1521 r. z Elbląga zapas hakownic i żywności oraz ołowiu.

Sytuacja na Warmii pozostawała trudna wskutek wypadów załóg krzyżackich, zwłaszcza z Dobrego Miasta i niemożności szerszego działania niezbyt licznych zaciężnych Sęcygniewskiego. Zdołali oni tylko opanować (5 marca) miasteczko Pasym na Mazurach, na południe od Olsztyna, co poprawiło nieco sytuację. Jednak nie mogło to przeszkodzić próbie opanowania Lidzbarka Warmińskiego przez załogi krzyżackie z Ornety i Dobrego Miasta. Atak został odparty nocą z 2 na 3 kwietnia przez załogę lidzbarską, a wielu atakujących zginęło lub poszło do niewoli..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 357

"...Z kolei załoga dobromiejska zaatakowała 14 lutego sąsiednie miasteczko Jeziorany, zdobyła je i złupiła. Załoga tutejszego zamku biskupiego odparła jednak szturm napastników, którzy wycofali się tego samego dnia do Dobrego Miasta. Odnotować też należy wypad statków krzyżackich dowodzonych przez Hermanna na zachodnią (gdańską) część Mierzei Wiślanej dokonany w końcu stycznia 1521 r., który spowodował spalenie kilku wsi i wycofanie się statków gdańskich na Wisłę Elbląską..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 275

"...Pojawienie się Secygniowskiego skłoniło niewątpliwie przeciwnika do zawrócenia z Mazowsza. Jeszcze 30 stycznia wojska krzyżackie przeszły granicę pruską i rozbiły obóz pod Nidzicą. Zaopatrzywszy zamek Albrecht skierował się następnie szybkim marszem do Królewca, nie próbując zdobywać ośrodków warmińskich. Przez dłuższy czas nadal towarzyszyły mu chorągwie Secygniowskiego. W drodze wojska zakonne skonsumowały większość pędzonego bydła mazowieckiego. Dnia 6 lutego wielki mistrz był już w Królewcu. Do oddziału Secygniowskiego dołączyła tymczasem pod Dąbrównem chorągiew rotmistrza Aleksandra Iłowskiego, po czym jazda polska postępując przez Warmię za wycofującą się armią krzyżacką dotarła do miast dolnopruskich nad Łyną i Pregołą: Bartoszyc, Frydlądu, Gierdaw i Welawy. Okolice tych ośrodków zostały zniszczone (około 150 wsi), po czym Secygniowski powrócił na Warmię.

Wyprawa Albrechta (bo trudno jest jego pochód nazwać zagonem) trwała od wymarszu z Królewca 33 dni, ale na terenach dotąd kontrolowanych przez Polaków krzyżacy przebywali od 14 do 30 stycznia, czyli 16 dni. Wtargnęli na głębokość ok. 180 km w terytorium królewskie, a więc dziennie pokonywali średnio zaledwie 11 km. Faktycznych zniszczeń dokonali w ciągu 2-3 dni sięgając 20 km w głąb Mazowsza płockiego. Sukces Albrechta miał większe znaczenie moralne i propagandowe niż operacyjne, gdyż i tak los osamotnionego Nowego Miasta był z góry przesądzony. Strona polska poniosła straty materialne w ziemi lubawskiej, a zwłaszcza mławskiej, nie większe jednak od tych, których doznali krzyżacy nad Łyną i Pregołą. Rozmiar zniszczeń na Mazowszu ograniczyła kontrakcja hetmana Secygniowskiego, która choć spóźniona i realizowana niewielką siłą jazdy zaciężnej, skłoniła jednak Albrechta do ograniczenia zasięgu najazdu i odwrotu do Prus Krzyżackich. Nie mógł w tej sytuacji wielki mistrz opanować na stałe żadnego mazowieckiego ośrodka.

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 274

"...Pozbawiony środków pieniężnych na opłacenie kilkutysięcznej grupy zaciężnych wielki mistrz, po powrocie z wyprawy na Mazowsze płockie, w lutym 1521 r. usiłował uzyskać wsparcie finansowe z Inflant. Jednak zarówno mistrz krajowy Plettenberg, jak i biskupi nie wierzyli już w celowość dalszej walki Albrechta z Polską i nie dali żadnych subsydiów. Także w Moskwie, gdzie w pierwszym kwartale 1521 r. przebywał kolejny poseł wielkiego mistrza, nie bardzo ufano jego zapewnieniom. Odwlekano termin dostarczenia kolejnej raty srebra, aby nakłonić Zakon do wznowienia działań wojennych przeciw Zygmuntowi i skomplikować jego sytuację przed kolejnymi rozmowami o rozejm z jego posłami z Litwy.

Dlatego też Albrecht nie mógł przez kilka tygodni podejmować próby ponowienia lądowych działań, zwłaszcza na Warmii, chociaż realizował wcześniejszy już zamiar montowania flotylli na Zalewie Wiślanym. Niewątpliwie też rozpoczęte w końcu stycznia 1521 r. rozmowy strony polskiej z rozjemcami w Toruniu wpływały na osłabienie inicjatyw wojennych. Ale nieoczekiwanie na początku marca, w okresie intensywnych rokowań rozejmowych, wielki mistrz podjął próbę opanowania Elbląga - wielkiego ośrodka handlowo-rzemieślniczego Prus Królewskich na Powiślu. Zajęcie jego mogło poprawić sytuację finansową Zakonu, zwłaszcza iż w okresie spodziewanego rozejmu z Polską wielki mistrz także korzystałby z dochodów z Elbląga. Mógłby też kontrolować swobodę ruchu na Zalewie Wiślanym, głównie przy ujściu rzeki Elbląg.

Albrecht wykorzystał relacje niektórych zbiegów, którzy uszedłszy z Elbląga schronili się w Królewcu, ale utrzymywali nadal kontakty z rodziną, a także relacje byłych zaciężnych elbląskich i własnych szpiegów. Stwierdzili oni słabą liczebność załogi królewskiej w Nowym Mieście Elblągu, a zwłaszcza niezbyt dobry nadzór nad obwarowaniami Starego Miasta, spowodowany zaniedbaniem ze strony rajcy i zarazem rotmistrza królewskiego Michała Brackwagena. Dlatego Albrecht bez rozgłosu przygotował około 2 tysiące pieszych pod dowództwem Moryca Knebela, z udziałem rycerza zakonnego Kaspra von Schwalbacha. Wyszli oni z Królewca 4 marca i dotarli przez Braniewo do Tolkmicka. Stąd też 7 marca nocą podeszli od północy pod Stare Miasto Elbląg. Jego władze zlekceważyły ostrzeżenia o ruchach oddziałów Zakonu i nie zatroszczyły się o zwiększenie czujności załogi..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 357-358

"...Mimo zaawansowanych już rokowań pokojowych oraz trudności finansowych Albrecht próbował zaskoczyć jeszcze Elbląg, trzeci pod względem wielkości ośrodek miejski Prus Królewskich. Po rozebraniu przez stronę polską zamku pasłęckiego przejąłby w ten sposób ważny punkt oporu blokujący lądowe połączenie Powiśla z Warmią, a także utrudniający swobodę ruchu na Zalewie Wiślanym. Liczył też wielki mistrz na zdobycz wojenną i jednocześnie chciał wywrzeć wrażenie na rozjemcach pokojowych w Toruniu. Podjął próby ponownego zorganizowania wojska zaciężnego w Rzeszy, a koncentrację sił zarządził w końcu lutego w odległym o 100 km od Elbląga Królewcu. Sytuację ułatwiała Albrechtowi zdrada grupki byłych podkomendnych dowódcy załogi elbląskiej, rotmistrza Michała Brackwagena, którzy przybyli do stolicy zakonu. Dzięki ich informacjom, zwiadowcom i agentom, wywiad krzyżacki dysponował wiadomościami o małej liczebności załogi czeskiej stacjonującej na słabiej ufortyfikowanym Nowym Mieście oraz braku dobrego nadzoru nad obronnością Elbląga.

W pierwszych dniach marca Albrecht skoncentrował w Królewcu 2-tysięczny oddział piechoty, nad którym dowództwo objął Moryc Knebel wspomagany przez rycerza Kaspra von Schwalbacha. Akcję miały wesprzeć na Zalewie Wiślanym statki zakonne. Dn. 4 marca krzyżacy wyruszyli z Królewca drogą lądową przez Braniewo i obeszli Frombork ze znajdującą się tam załogą polską rotmistrza Jana Starskiego. Następnie lasami przez Wysoczyznę Elbląską i Milejewo dotarli 7 marca do Tolkmicka nad Zalewem Wiślanym, a opanowując to miasteczko wkroczyli tym samym na teren Prus Królewskich. Po forsownym wieczornym marszu znaleźli się o północy przy północnej linii obwarowań Starego Miasta Elbląga. W ciągu doby pokonali odległość 45 łon dzielących Elbląg od Braniewa, co świadczy o dużej sprawności zaciężnej piechoty zakonnej..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 275-276

"...Wrażenie tego ataku Zakonu na wielkie miasto na Powiślu było ogromne. Dzięki staraniom kasztelana gdańskiego i podskarbiego pruskiego Jana Balińskiego, rezydującego na zamku malborskim, załoga Elbląga spiesznie wzmocniona została posiłkami z Malborka i Gdańska, a także Torunia, skąd król wysłał oddziały nadworne i część zaciężnych. Zachodziła bowiem obawa, iż oddziały Zakonu z Tolkmicka, przy tym wzmocnione przez Albrechta, ruszą na Żuławy Wielkie i Gdańskie, czy nawet podejdą pod Gdańsk. W istocie Albrecht skoncentrował w połowie marca kilkanaście statków na Zalewie Wiślanym w rejonie Tolkmicka, aby jego zaciężni (około 3000) mogli stamtąd dotrzeć Wisłą Elbląską (Szkarpawą) na Mierzeję Wiślaną lub na Żuławy Wielkie. Jednak pozbawieni środków pieniężnych i żywności zaciężni, gdy na domiar złego pod Tolkmicko napłynęły uzbrojone statki i łodzie gdańskie, które je ostrzelały, już przed 25 marca opuścili miasteczko i wrócili do Królewca.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 359

"...Inicjatywę militarną usiłował też przejąć hetman Secygniowski, ale dysponował zbyt małymi siłami. Już 5 marca wyprawił się z Olsztyna na odległy o 25 km Pasym, leżący przy południowej drodze do mazurskiego Szczytna. Niespodziewany atak przyniósł szybką kapitulację załogi pasymskiej, co znacznie wzmocniło sytuację obronną Olsztyna. Secygniowski mógł się kolei wyprawić na północ pod Dobre Miasto, gdzie starł się z 200-osobową rotą krzyżackiej piechoty. Potyczka zakończyła się pełnym sukcesem -. ginęło 70 żołnierzy zakonnych, a 14 dostało się do polskiej niewoli. Ograniczył następnie hetman aktywność swych oddziałów w środkowej Warmii, nie wykazując zainteresowania działaniami nad Zalewem Wiślanym. Wynikało to z konieczności zabezpieczenia obszaru warmińskiego przed nowymi akcjami krzyżackimi. Fryderyk von Heydeck zamierzał w końcu marca znów zagrozić Lidzbarkowi Warmińskiemu. Wyruszył z zebranymi siłami z Królewca, ale gdy nieopłaceni zaciężni z Dobrego Miasta nie dołączyli do niego, ograniczył się jedynie do rabunków wsi biskupich nad Łyną. Atak na Lidzbark zrealizował natomiast w nocy z 2 na 3 kwietnia Zygmunt Daniel z zaciężnymi z Ornety i Dobrego Miasta. Załoga polska odparła napastników, z których część zginęła lub dostała się do niewoli. Tak więc w ostatnim miesiącu wojny, już bezpośrednio przed finalizowaniem się układu rozejmowego, próby dowódców zakonnych zmiany sytuacji militarnej na Warmii zakończyły się niepowodzeniem..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 279

W tym ostatnim ofensywnym działaniu Zakonu uderzała próba podjęcia operacji lądowo-wodnej. Wielki mistrz już wcześniej, bo w lecie 1520 r. zaczął wysyłkę własnych okrętów z Królewca na otwarty Bałtyk, choć w ograniczonej liczbie (2), co i tak naraziło go na konflikt z Danią. Na większą zaś skalę posługiwał się łodziami żaglowymi, uzbrojonymi przez Królewiec, dla patrolowania wód Zalewu Wiślanego i obrony Sambii przed desantem polskich zaciężnych. Od końca 1520 r. próbował jednak zorganizować flotyllę złożoną z własnych okrętów. Miasto Knipawa podjęło budowę większego okrętu, który miał być wiosną 1521 r. wysłany na otwarte morze, zwłaszcza przeciw statkom gdańskim bądź płynącym do portu w Gdańsku. Ów większy okręt nazwany „Knipawa" (Kneiphof) wyprawiono w marcu na wody Zalewu Wiślanego. Jednak 27 marca został zaatakowany przez statki i łodzie gdańskie, które ścigały go aż do ujścia Pregoły. Po wmanewrowaniu go na mieliznę okręt zdobyto, a następnie odprowadzono do portu gdańskiego jako zdobycz wojenną.

Ostatnie strzały w „wojnie pruskiej" padły więc na wodach Zalewu Wiślanego i pod Lidzbarkiem Warmińskim, symbolizując złożony, lądowo-wodny charakter działań wojennych.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 359

"...Ostatnia faza wojny pruskiej przyniosła niewątpliwie sukcesy stronie polskiej. Obroniono siedem ośrodków (w tym Elbląg, Lidzbark i Olsztyn) tracąc jedynie trzy mniej ważne miasteczka. Zdobyto dwa punkty umocnione i tylko pod Iławą doznano niepowodzenia. Lepszym wynikom w działa-niach oblężniczych towarzyszyło nadal powodzenie w walkach w otwartym polu. Jazda pod komendą Jakuba Secygniowskiego czterokrotnie odnosiła zwycięstwa (m.in. pod Bartoszycami) i tylko dwukrotnie doznała porażki (Lubawa). Zagony polskiej lekkiej kawalerii i ataki gdańskich okrętów okazały się skuteczniejsze od krzyżackich. Wynik działań zimowych przełomu 1520 i 1521 r. mógł więc mieć wpływ na decyzje Albrechta i skłaniać go do podjęcia rokowań pokojowych..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 279-280

"...Jeszcze w toku nasilonych działań wojennych jesienią 1520 r. podejmowane były nadal próby rokowań pokojowych. Prowadził je najpierw szwagier wielkiego mistrza książę legnicki Fryderyk, reprezentujący także interesy jagiellońskich Węgier, zainteresowanych położeniem kresu walce w Prusach ze względu na groźbę agresji tureckiej na Bałkanach (liczono wówczas na zbrojną pomoc Polski Jagiellońskiej). Rokowania księcia Fryderyka, prowadzone odrębnie z obu stronami, nie przyniosły rezultatu; także próba rozjemstwa brandenburskiego zakończyła się niepowodzeniem. Zwyciężała jednak koncepcja rozjemstwa Karola V Habsburga oraz króla węgierskiego i czeskiego Ludwika Jagiellończyka, przyjęta przez obie strony.

Od końca stycznia 1521 r. toczyły się najpierw w Toruniu kilkutygodniowe rozmowy króla Zygmunta i jego radców koronnych i pruskich z posłami cesarskimi i węgierskimi (wśród nich ponownie był książę legnicki Fryderyk oraz brat wielkiego mistrza margrabia Jerzy von Hohenzollern). Król Zygmunt - pozbawiony pieniędzy i obawiający się dalszej akcji zbrojnej wielkiego mistrza - zgodził się na rokowania, a także na nieznaczne tylko ustępstwa w traktacie toruńskim 1466 r. Rozjemcy udali się w połowie marca 1521 r. do Prabut, gdzie spotkali się z wielkim mistrzem, dążącym do całkowitej likwidacji traktatu toruńskiego. Rokowania były potem prowadzone w Toruniu przez część rozjemców wraz z przybyłym ponownie legatem papieskim Zachariaszem ze stroną polską. Rozjemcy - dążący głównie do sfinalizowania rozejmu zaproponowali zawarcie czteroletniego zawieszenia broni na zasadzie status quo oraz oddania sporu Polski z Zakonem sądowi rozjemczemu na czele z Karolem V i Ludwikiem Jagiellończykiem (razem 6 osób). Strona polska niechętnie zgodziła się na tak długi rozejm, twardo obstawała jednak przy założeniu, iż sąd rozjemczy ma rozpatrywać tylko kwestię przysięgi wielkiego mistrza królowi polskiemu, nie zaś całość warunków traktatu toruńskiego, tj. sprawę przynależności Prus Królewskich do Korony Polskiej (na co nalegał Albrecht). Wielki mistrz z dużymi oporami przyjął ustalenia rozjemców.

Spisane zostały z datą 5 kwietnia 1521 r. w Toruniu dokumenty czteroletniego rozejmu, które opieczętowano do 8 kwietnia. Postanowienia ich weszły od razu w życie. Obie strony zachowywały aktualny stan posiadania: Polska - kilka ośrodków Zakonu, jak: Kwidzyn, Pasłęk i Morąg; wielki mistrz zaś - Braniewo i Nowe Miasto nad Drwęcą. Strona polska uznawała rozejm ten jedynie za konieczny kompromis i nazwała go „kompromisem toruńskim". Poddawał on bowiem pod międzynarodowe orzecznictwo zasadę podległości wielkiego mistrza Polsce. Był to rezultat „wojny pruskiej" - wojskowo nie rozstrzygniętej, a politycznie dla Polski niemal przegranej..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 360

"...Całość wydatków skarbu królewskiego w toku przedłużającej się wojny mogła sięgnąć 300 tys. złotych polskich, przy 90 tys. dochodu rocznego i niewystarczających podatkach uchwalonych przez sejm. Z podobnymi kłopotami finansowymi nosił się też i przeciwnik. Dochody roczne wielkiego mistrza wynosiły 12 tys. złotych polskich, a wydatki przekroczyły 116 tys. dla samych zaciężnych za trzy kwartały służby. W sferze społecznej i gospodarczej Prusy Krzyżackie wychodziły z wojny spustoszone, ze znacznymi stratami wśród ludności miast i wsi. Zniszczenia dotknęły też strony polskiej - zwłaszcza na Warmii. Straty bojowe wojska polskiego sięgnąć mogły 5-6 tys. żołnierzy, w tym dotknęły 20% zaciężnych rotmistrzów, i pośród których co czwarty zginął, a pozostali zmarli śmiercią naturalną w wyniku ran, chorób i niewygód kwaterowania i przemarszów..."

Fragment książki: Marek Plewczyński "Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I. Lata 1500-1548" s. 280

"...Następstwa wojny były bardzo poważne dla Prus Krzyżackich w sferze gospodarczej, społecznej i politycznej. Kraj został spustoszony szczególnie krainy Pomezanii, Prus Dolnych i Mazur, oraz osady na Mierzei Wiślanej. Także Prusy Górne w rejonie Pasłęka były wyniszczone przemarszami i oblężeniami. Zakon szacował swoje straty na 400 tysięcy grzywien pruskich. Zmniejszeniu ulec też musiała liczba ludności wsi i miast, także wskutek głodu i chorób zakaźnych, ocalała tylko Sambia. Po stronie polskiej największe straty poniosła biskupia Warmia, szczególnie w części północnej (Braniewo) i środkowej. W sumie oblicza się, iż co najmniej połowa ziemi ornej na całej Warmii była nie uprawiana, zniszczeniu uległy też obiekty gospodarcze (karczmy, młyny), a także niektóre miasta, z nieszczęsnym Pieniężnem w pierwszym rzędzie. Na Powiślu ucierpiały obszary wokół Tolkmicka i Elbląga, w województwie chełmińskim ziemia lubawska, na Pomorzu Gdańskim - rejon Gdańska, w Wielkopolsce - północno-zachodnie kresy (Wałeckie, rejon Międzyrzecza).

Poważny wpływ „wojna pruska" wywarła na finanse Polski Jagiellońskiej, która była zmuszona wydatkować kwotę około 300 tysięcy złotych polskich, głównie na utrzymanie 7 tysięcy zaciężnych przez wiele miesięcy Zygmunt musiał zaciągnąć wysokie pożyczki pod zastaw dóbr królewskich czy ceł i pod koniec wojny skarb miał pusty. Gdańsk zaś obliczał swoje wydatki na lądzie i na morzu na 200 tysięcy grzywien pruskich.

Również Zakon popadł w długi z powodu utrzymywania około 5,5 tysiąca zaciężnych przez wiele miesięcy. Doprowadziło to do zdeprecjonowania monety Prus Krzyżackich przez Albrechta i jego zadłużenie. Ale mimo tej finansowej mizerii i ogromnych trudności, dwór polski nie ustąpił od swego głównego założenia, iż traktat toruński jest i winien być nadal podstawą stosunku Zakonu do Polski, także w sprawach terytorialnych, tj. przy zachowaniu nienaruszalnej, bezpośredniej przynależności Prus Królewskich do Korony Polskiej, a pośredniej zależności Prus Krzyżackich jako quasi lenna polskiego. Myśl ta została obroniona przez stronę polską we wszelkich rokowaniach, także toruńsko-prabuckich z wiosny 1521 r., gdy nie odstąpiono od niej ani na chwilę, nawet gdy zbyt ulegle godzono się na poddanie zewnętrznej, prawnej ocenie punktu o przysiędze wielkiego mistrza.

„Wojna pruska" dowiodła bowiem, iż stany Prus Królewskich z Gdańskiem na czele w znakomitej większości nie dopuszczały możliwości powrotu panowania Zakonu nad dolną Wisłą. Bez finansowego i wojennego udziału, zwłaszcza Gdańska, wojna nie mogłaby się rozwinąć na otwartym morzu i Zalewie Wiślanym, nie dałoby się też tak szybko powstrzymać pochodu wielkiej armii zaciężnych z Rzeszy. Podobnie Elbląg, mimo oporów części gminu, dawał swój wkład zarówno wojskowy, jak i finansowy na Powiślu i na Zalewie Wiślanym. Także biskup warmiński odrzucał myśl przyjęcia „opieki" wielkiego mistrza, stając się głównym i roztropnym doradcą Zygmunta oraz odpierając ataki zbrojne Zakonu.

Nie ulega wątpliwości, iż „wojna pruska" unaoczniła jednak stronie polskiej, że rozstrzygnięcie kwestii Zakonu w Prusach jest zadaniem złożonym, które trudno rozwiązać także orężem, ze względu na specyficzność terenu walki z licznymi punktami warownymi oraz ze względu na konieczność pełnej blokady Prus Zakonnych, zarówno na lądzie, jak i na morzu. Dla strony polskiej było bowiem odtąd jasne, iż właśnie szerokie zaplecze Prus Krzyżackich - na czele z Rzeszą, ale i z Danią, Inflantami i Moskwą, w sposób istotny udzielało i udziela Zakonowi poparcia zbrojnego i finansowego, i wpływa na wytrwałą, opozycyjną postawę Albrechta wobec polskich żądań. Nie bez słuszności król Zygmunt oznajmiał też wiosną 1521 r., iż w ewentualnej, kolejnej wojnie z Albrechtem trzeba będzie dążyć do zrobienia „lepszego płotu" wokół Prus Zakonnych. Ale musiałoby to być przedsięwzięcie bardzo szeroko rozbudowane, czasochłonne - i kosztowne, ze względu na konieczność zastosowania zaciężnych. Natomiast użycie pospolitego ruszenia szlachty niosło za sobą groźbę przekształcenia się jego w „sejm obozowy" wymuszający na królu dalsze reformy wewnętrzne w interesie szlachty.

Były to więc nauki płynące na przyszłość z niepowodzeń „wojny pruskiej". Dla Polski wojny niespełnionych nadziei, prowadzonej niekonsekwentnie metodami nowoczesnej sztuki wojennej, przy braku wystarczających zasobów finansowych i artylerii ciężkiej; wojny prowadzonej przez wodzów, nie umiejących wykorzystać nawet tak ograniczonych środków materialnych, jakie stały do ich dyspozycji. Połowiczny rezultat tej „połowicznej wojny", rozchwianej między nowymi środkami bojowymi (piechota zaciężna, artyleria burząca), a staroświeckim stylem jej prowadzenia, bez zrozumienia istniejących szans, musiał wywrzeć swój wpływ na mentalność polskiej grupy rządzącej, zarówno króla Zygmunta, jak i jego otoczenia z kanclerzem Szydłowieckim na czele: iż lepiej unikać kolejnego, militarnego starcia z Zakonem jako zbyt kosztownego i zbyt ryzykownego, także dla prestiżu samej władzy królewskiej. Natomiast dla Albrechta rezultat „wojny pruskiej" także był połowiczny, nie na tyle jednak, aby pozbawić go dalszego animuszu bojowego. Albrecht uznawał bowiem celowość dalszej walki, także zbrojnej, z Polską, a nawet czynił od razu do niej przygotowania. Ta niezłomna wola stawiania dalszego oporu - dyplomacją i orężem, przy coraz wyraźniejszym wiązaniu się z Rzeszą - przez Albrechta była zapowiedzią dalszych, poważnych komplikacji dla Polski, także na forum międzynarodowym.

Te dalsze następstwa „wojny pruskiej" miały w pełni zaważyć na postawie króla Zygmunta i polityków polskich w Krakowie wiosną 1525 r. wobec nieustępliwości Albrechta i wpłynąć na ich pojednawcze stanowisko przy sfinalizowaniu traktatu, ustanawiając lenne Prusy Książęce przy symbolicznym „hołdzie pruskim" byłego wielkiego mistrza Albrechta z 10 kwietnia 1525 r..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 361-363