WOJNA PRUSKA
1519-1521

"...Margrabia Albrecht von Hohenzollern-Ansbach, siostrzeniec Zygmunta Starego, cieszący się poparciem tak cesarza rzymskiego - Maksymiliana I, jak i całej rodziny Hohenzollernów także w Brandenburgii. Rzutki i wytrwały polityk, jakim był młody Albrecht, kontynuował wobec Polski politykę swego poprzednika, tj. odmówił złożenia przysięgi królowi Zygmuntowi. Opierając się na przemian o chwiejną kurię rzymską, czy Rzeszę Maksymiliana I, odsuwał wytrwale rozwiązanie konfliktu z Polską na podstawie warunków traktatu toruńskiego. Po roku 1515, gdy Zygmunt I na zjeździe wiedeńskim pojednał się z cesarzem Maksymilianem I za cenę ustępstw wobec Habsburgów: ich sukcesji w Czechach i na Węgrzech, Albrecht zaczął szukać sojuszników dla planowanej już walki zbrojnej z Polską. Zostało nim od roku 1517 za pośrednictwem czołowego, świeckiego doradcy wielkiego mistrza Dytrycha von Schönberga, Wielkie Księstwo Moskiewskie czasów Wasyla III, wytrwale walczące z Litwą czasów Zygmunta Jagiellończyka, jako jej wielkiego księcia o prymat nad ziemiami północnej Rusi. Obiecywało ono pomoc finansową w wypadku podjęcia przez Albrechta wojny z Polską Zygmunta I, choć na twardo określonych warunkach. Coraz wyraźniejsze stawało się też opieranie się Albrechta o władców terytorialnych Rzeszy z Hohenzollernami brandenburskimi na czele, najściślej zaś z elektorem Joachimem I, zapewniającym co najmniej poparcie polityczne i finansowe w walce Zakonu z Polską. Albrecht liczył także na poparcie niemieckiej i inflanckiej gałęzi Zakonu, które jednak okazało się połowiczne wskutek rozpadu jedności Zakonu i preferowania własnych interesów. W strefie bałtyckiej sprzymierzeńcem jego miał zostać władca Danii - Chrystian II oldenburski, dążąc do okrążenia Szwecji i zrealizowania siłą założeń unii kalmarskiej, przy poparciu zarówno Moskwy, jak i Królewca.

Wyraźne przygotowania Albrechta do zbrojnej walki nad dolną Wisłą w sojuszu z Moskwą i przy pomocy militarnej z Rzeszy Niemieckiej oraz Danii, a przy rozjątrzaniu sytuacji w sąsiedzkich stosunkach z Prusami Królewskimi i biskupią Warmią, w połowie roku 1519 były już powszechnie znane. Strona polska nadal jeszcze zwlekała, licząc na rezultaty kolejnego pośrednictwa papieża Leona X oraz na opamiętanie się wielkiego mistrza, choćby za cenę złagodzenia niektórych warunków traktatu toruńskiego, a nawet przekazania Zakonowi posiadłości ziemskich na Rusi Czerwonej, aby mógł realizować tam swoje podstawowe zadanie, tj. walkę z niewiernymi, ale w strefie czarnomorskiej i u boku Królestwa Polskiego. Stany Prus Królewskich wraz z Warmią biskupią, w których sytuacja wewnętrzna ulegała zaostrzeniu wskutek drażniącego postępowania władz Zakonu, patrzyły realnie na zakusy Albrechta, choć jeszcze skłaniały się do zwłoki, co czynił zwłaszcza Gdańsk. Jednak gdy u schyłku lata 1519 r. podjęto przygotowania w Rzeszy do częściowego zebrania się wielkiej armii zaciężnych przeciwko Polsce - zresztą bez uprzedniej akceptacji Albrechta - król Zygmunt I i jego doradcy oraz rada Prus Królewskich z Gdańskiem na czele uznali to za niezbity dowód agresywnych zamiarów wielkiego mistrza, którym należy położyć kres siłą. Stało się to przyczyną wybuchu „wojny pruskiej" - tak nazwanej zgodnie w źródłach polskich i pruskich - trwającej przez piętnaście miesięcy..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 290-291

"...Przygotowania do obrony, a potem uderzenia, strona polska podjęła już na przełomie września-października 1519 r., przede wszystkim w Prusach Królewskich, na wieść o zebraniu się pierwszej armii zaciężnych w Rzeszy dla wielkiego mistrza. Szczególnie Gdańsk podjął kroki dla wzmocnienia swojej obronności, także poprzez gromadzenie artylerii, częściowo odlewanej w ludwisarniach miejskich, czy importowanie hakownic. Próbowano też zabezpieczyć zachodnią granicę Prus Królewskich w rejonie Człuchowa siłami szlachty pomorskiej, co jednak okazało się nierealne.

Zygmunt I dosłał najpierw 600 piechurów rozmieszczonych następnie w miasteczkach nadwiślańskich strefy Pomorza Gdańskiego. Król był przekonany, iż Albrecht - nawet po rozejściu się zaciężnych z Rzeszy - podejmie jeszcze zimą działania wojenne przeciw Prusom Królewskim (w czym się zresztą nie mylił), przy jednoczesnym ataku wojsk Moskwy i Tatarów Krymskich (na wschodnie ziemie Korony). Należało też przez podjęcie szybkich kroków wojennych podnieść na duchu stany Prus Królewskich i wreszcie - po blisko dziewięciu latach - siłą zmusić wielkiego mistrza do posłuszeństwa. Na początku października 1519 r. król z radcami decydował się na zwołanie pospolitego ruszenia, które właściwie miało 25 listopada zjawić się w Toruniu, dokąd zwołano też sejm walny w celu wspólnej narady ze stanami pruskimi co do sposobu prowadzenia wojny. Było bowiem jasne, iż bez współudziału stanów pruskich nie można będzie stoczyć walki zbrojnej z Albrechtem, zmierzającym w pierwszym rzędzie do aneksji Prus Królewskich.

Jednak szybko zrozumiano, iż konieczne będzie także zebranie zaciężnych dla oblegania czy szturmowania licznych zamków i miasteczek Prus Krzyżackich. Dowódcą tych zaciężnych miał zostać hetman wielki koronny Małopolanin, Mikołaj Firlej z Dąbrowicy. Sądzono, iż ma on doświadczenie z czasów dowodzenia zaciężnymi na Litwie czy Rusi i Podolu i że jest on dobrym wodzem. Jednak Firlej nie miał talentów dowódczych, a co gorsza - żadnego doświadczenia w akcjach oblężniczych. Wojował dotąd tylko w otwartym polu (podobnie zresztą jak inni dowódcy kresowi). Miało to w dużym stopniu zaważyć negatywnie na przebiegu kampanii w przyszłej „wojnie pruskiej".

Już od połowy do końca października 1519 r. zadatkowano w Krakowie przeważnie małopolskich rotmistrzów, rot pieszych (1800) górujących nad konnymi (935); liczono więc na pieszych przy zdobywaniu zamków lub miast w Prusach Krzyżackich. Dalsze zaciągi przeprowadzono jesienią w Królestwie Czeskim przy poparciu Ludwika Jagiellończyka, który zakazał swoim poddanym wstępowania na służbę do Zakonu..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 297-298

"...W czasie wspólnych obrad króla, senatu koronnego i Rady Pruskiej (od 5 grudnia) zapadła zgodna decyzja, iż lepsza jest „dobra wojna niż zły pokój" i że należy zaraz - mimo panującej już surowej zimy - podjąć walkę zbrojną z Albrechtem, ale przy pomocy zebranych już zaciężnych. Uchwałę taką podjął też sejm walny (11 grudnia). Jednak decyzję o podatku na opłacenie zaciężnych podjęto z oporami, po uzyskaniu od króla obietnicy załatwienia postulatów szlachty.

Dopiero jednak po 21 grudnia, gdy nadciągnęły kolejne oddziały zaciężnych z Czech i Moraw oraz część oddziałów z Księstwa Mazowieckiego, wojska polskie z Firlejem miały wyruszyć z Torunia na północ. Zalecono hetmanowi, aby w pierwszym rzędzie niszczono ziemie Prus Zakonnych, zajmując ośrodki miejskie i zamkowe tylko wtedy, gdy nie stawiały większego oporu. Chodziło bowiem o zmuszenie siłą wielkiego mistrza do respektowania traktatu toruńskiego 1466 r., a także do zerwania jego przymierza z Moskwą, choć bez zamiaru całkowitego usuwania Zakonu z Prus (do czego początkowo namawiał króla prymas Jan Łaski). Działania wojenne miały przy tym omijać Warmię, ponieważ biskup Luzjański usiłował jeszcze zachować neutralność. Walka zbrojna natomiast miała być podjęta także na wodach Bałtyku (tj. po spłynięciu lodów), ale akcję wodną powinien zorganizować Gdańsk wyłącznie na swój koszt, także przez zablokowanie cieśnin w Mierzei Wiślanej. Zygmunt I powoływał się bowiem na brak środków finansowych na organizowanie akcji zbrojnej na morzu, koncentrując się na zabezpieczeniu finansowym ekspedycji lądowej zaciężnych wojsk Firleja. Sam zaś wraz z dworem i eskortą zbrojną został w Toruniu, który stał się jego kwaterą główną na okres trwania wojny (z przerwą od października 1520 r. do końca stycznia 1521 r.)..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 298

"...Wojska zaciężne hetmana Firleja mogły w końcu grudnia 1519 r. liczyć około 5800 zbrojnych, w tym około 2550 konnych w 17 rotach i około 3250 pieszych w 23 rotach. Niewątpliwie z Księstwa Mazowieckiego doszło kilkuset szlacheckich konnych, razem więc siły polskie mogły dochodzić do około 6500 zbrojnych, chyba po połowie konnych i pieszych. W styczniu 1520 r. dojść miało jeszcze pospolite ruszenie województwa chełmińskiego (około 400-500 zbrojnych). Gdańsk miał zaś na własnym żołdzie około tysiąca pieszych zaciężnych..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 298

"...W czasie toruńskich narad Firleja (po 8 grudnia) z królem, radą koronną i radcami Prus Królewskich oraz Księstwa Mazowieckiego ustalona została marszruta zaciężnych polskich oraz sił stanów pruskich i mazowieckich.

Dla głównej grupy operacyjnej, tj. zaciężnych pod dowództwem samego Firleja, która mogła liczyć około 5 tysięcy zaciężnych, przewidziano uderzenie w pasie nadwiślańskim, tj. na sąsiednią Pomezanię biskupią. Zakładano też dotarcie do Prus Górnych, opierając się o siły z Malborka i Elbląga. Warmia biskupia nie była przy tym zupełnie brana pod uwagę, nie przewidziano też zagrożenia jej od wschodu, tj. z Królewca. Dlatego biskup Luzjański (który w końcu grudnia odjechał z Torunia do Elbląga), wraz z kapitułą, nie zalecili radnych środków bezpieczeństwa w miastach i na zamkach. Był to niewątpliwie poważny błąd strategiczny polskiego dowództwa.

Drugie uderzenie miało pójść z województwa chełmińskiego w kierunku południowej strefy Prus Górnych. Dowódcami tej drugiej, niewątpliwie słabszej liczbowo grupy operacyjnej, złożonej głównie z zaciężnych królewskich, byli prawdopodobnie Stanisław Kostka, rotmistrz w służbie królewskiej (pojadający dobra w województwie malborskim), oraz starosta brodnicki Mikołaj Działyński, także będący na żołdzie królewskim.

Trzecie uderzenie miało pójść z terenu ziemi płockiej i Księstwa Mazowieckiego w kierunku południowych, nadgranicznych ziem Prus Krzyżackich, tj. Mazur - od Działdowa i Nidzicy po Pisz i Ełk. Miało ono jednak zostać przeprowadzone wyłącznie siłami pospolitego ruszenia mazowieckiego, tak Księstwa Mazowieckiego, jak i inkorporowanego już do Korony województwa płockiego (tj. ziemi płockiej). Koncentracja tych szlacheckich sił opóźnić się miała o kilka tygodni.

W rezultacie ten pierwszy plan operacyjny Polski zakładał prawie jednoczesny atak z południa na ziemie nadgraniczne Prus Zakonnych na czele z biskupią Pomezanią, zajęcie, spustoszenie i obsadzenie ośrodków nie przygotowanych do obrony oraz niszczenie wsi pruskich. W jego efekcie silnie zurbanizowana i rozwinięta gospodarczo zachodnia część Prus Krzyżackich (Pomezania, Prusy Górne) miała się znaleźć w zasięgu polskiego uderzenia i niszczącego działania. Oblężenia miast i zamków początkowo nie były przygotowane, chociaż grupy operacyjne Firleja czy Kostki zabierały ze sobą kilkadziesiąt polowych dział. Przy spodziewanym wsparciu tej akcji od wschodu przez Litwę i Żmudź a Księstwa Mazowieckiego od południa, stacjonujące w Toruniu dowództwo polskie spodziewało się pełnego okrążenia Prus Zakonnych i szybkiej rezygnacji Albrechta z kontynuacji wojny..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 298-299

"...Po dojściu 22 grudnia 1519 r. do Torunia 800 konnych zaciężnych Firlej rankiem wyruszył ze swoją grupą operacyjną z chorągwiami i kilkudziesięcioma działami (część ich skierowano do Brodnicy), na północ w kierunku odległej o 70-80 kilometrów granicy z Prusami Zakonnymi. Miała ona zostać przekroczona najdalej 24 grudnia 1519 r. Marsz odbywał się w mroźnej i śnieżnej aurze, po zamarzniętych drogach. Rzutować to musiało i na tempo marszu oraz na kwestie zakwaterowania, żywności i paszy dla koni - od początku problemy bardzo trudne dla kilkutysięcznej armii zaciężnych polskich..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 299

"...Wszystkie plany operacyjne polskie nie brały jednak pod uwagę posunięć wielkiego mistrza, który jesienią 1519 r. gorączkowo przygotowywał Prusy Krzyżackie zarówno do obrony, jak i do ofensywnego uderzenia. W październiku nastąpiło wzmocnienie zamków i miasteczek pruskich według zaleceń powszechnej ordynacji wojennej, wciągającej także ludność chłopską do akcji obronnej, zebranie zapasów zboża itp. Albrecht liczył zresztą na rychłe dojście armii zaciężnych z Rzeszy, którą miał tam zebrać Dytrych von Schönberg, aby zaatakować Poznań, a więc teren na tyłach gromadzonych w Toruniu sił polskich; sam wielki mistrz chciał zaatakować Gdańsk - główny ceł jego dążeń, choć może i - wspólnymi siłami - Toruń, przy założeniu, iż Moskwa uderzy wówczas na Litwę. Schönberg jednak zbyt późno zebrał pieniądze w Rzeszy na zaciąg zaciężnej armii (w początkach grudnia), a ostra zima nie pozwalała na przemarsz jej do Prus czy transport Bałtykiem. Zawiodła też Dania, walcząca nadal w Szwecji, oraz Inflanty; Wasyl III dosłał tylko część obiecanego srebra.

Pod koniec grudnia 1519 r. Albrecht nie otrzymał więc żadnych większych posiłków zbrojnych, na które jednak nadal liczył. Na wieść o przygotowaniach wojennych Polski i stanów Prus Królewskich zarządził pogotowie wojenne, nakazując przede wszystkim zbrojenie nadgranicznych zamków. Gdy zaś w końcu grudnia dotarły do niego wysłane z drogi przez niektórych rotmistrzów w służbie polskiej ich listy wypowiednie oraz wieści o wkroczeniu wojsk polskich do południowej strefy Prus, zdecydował się na szybki atak na główny ośrodek warmiński - Braniewo. Była to decyzja nieprzewidywana przez dowództwo polskie, która miała poważnie skomplikować jego działania zbrojne..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 299-300

"...Oddziały zaciężnych polskich pod dowództwem hetmana Firleja dotarły z Torunia po 22 grudnia do miasteczka Łasina, nad granicą Prus krzyżackich (Pomezania). 25 grudnia wkroczyły z Łasina i Bratiana na teren biskupstwa pomezańskiego, zajmując miasteczka i paląc wsie, nie oszczędzając też kobiet i rabując kościoły; wzbudziło to panikę wśród całej ludności. Zajęto bez oporu miasteczka Gardeja, Kisielice, Susz i Biskupiec Pomorski; 1 stycznia część oddziałów polskich stała już pod Prabutami - rezydencją biskupa pomezańskiego Hioba Dobenecka. Jednak miasteczko i zamek, przygotowane do obrony, odmówiły poddania się. Skapitulował zaś zamek kapituły w Szymbarku, obsadzony przez starostę Stanisława Kostkę. W ciągu tygodnia w ręku polskim znalazła się Pomezania, z wyjątkiem warownego Kwidzyna i Prabut (a także sąsiedniego zamku w Przezmarku, podlegającego władzy biskupiej). Na protesty biskupa Dobenecka król Zygmunt odpowiedział żądaniem pełnej inkorporacji biskupstwa do Korony Polskiej.

Jednocześnie w końcu grudnia 1519 r. wojska polskie z Pomezanii przeszły już do Prus Górnych, zajmując 1 stycznia 1520 r. miasto Iławę. Silniejsze uderzenie poszło jednak z terenu województwa chełmińskiego (zaciężni i tamtejsza szlachta) do południowej strefy Prus Górnych, tj. komturstwa ostródzkiego, pod do-wództwem starosty brodnickiego Mikołaja Działyńskiego oraz starosty bratiańskiego Zbigniewa Wiłkanowskiego. Najpierw część oddziałów obległa zamek krzyżackich wójtów w Działdowie, część zaś wsparta posiłkami województwa płockiego ruszyła na północny wschód, docierając 1 stycznia pod zamek i miasto Nidzicę, które także oblężono. Zagony polskie dotarły w południowo-zachodniej strefie Mazur do Wielbarka, Pasymia i Szczytna; mazurscy mieszkańcy tego regionu (tj. wolni) nie okazywali gotowości do stawiania oporu. Szybko więc nastąpiła kapitulacja miasteczka Dąbrówna, które wraz z okoliczną, mazurską głównie szlachtą, poddało się 4 stycznia rotmistrzowi Wilkanowskiemu, uznając przy tym króla Zygmunta za swego pana. Było to wydarzenie znamienne, które mogło spowodować silniejszy wpływ i na postawę innych poddanych Zakonu. Zwłaszcza iż 13 stycznia król wystawił przywilej dla miasta i szlachty okręgu Dąbrówna, potwierdzający ich stan posiadania i uprawnienia.

Przy pomocy mazurskich przewodników z okręgu Dąbrówna wojska polskie posunęły się 6 stycznia na północ - pod zamek i miasteczko Ostródę; zamek - siedziba komtura - odmówił poddania się i został oblężony. Część wojsk poszła wówczas na wschód pod dowództwem Firleja i zajęła miasteczko Olsztynek, który także otrzymał obietnicę zachowania swoich przywilejów przez króla. Zaniechano jednak dalszego marszu przez południową Warmię do wschodniej strefy Mazur, gdyż hetman Firlej otrzymał z Torunia rozkaz zmiany kierunku uderzenia.

Spowodował to nieoczekiwany atak, zebranych spiesznie w Prusach Dolnych, wojsk wielkiego mistrza już 1 stycznia 1520 r. na warmińskie Braniewo (Stare i Nowe Miasto), którego mieszkańców Albrecht zmusił do złożenia mu przysięgi wierności. Zamek i miasto biskupie zostały obsadzone silną załogą krzyżacką pod dowództwem Fryderyka von Heydecka, oraz zaopatrzone w artylerię. W ten sposób wielki mistrz zyskał znakomity punkt warowny przy ujściu Pasłęki do Zalewu Wiślanego, a także lepsze dojście do Prus Górnych z Pasłękiem i do Powiśla. Postępowanie to było sprzeczne z oświadczeniami wielkiego mistrza o poszanowaniu dóbr biskupstwa, składanymi uprzednio biskupowi Luzjańskiemu. Ten ostatni usiłował przekonać Albrechta o bezprawności postępowania (posłem biskupa do Braniewa 4-5 stycznia był także kano-nik warmiński Mikołaj Kopernik), jednak bez rezultatu: Albrecht zasłaniał się jakoby koniecznością obrony biskupstwa przed zakusami polskimi, nie zamierzając oddać Braniewa jako „klucza całego kraju".

Nie zdołał jednak opanować innych ośrodków w północnej Warmii (głównie Ornety). Do Fromborka szybko dosłano z Elbląga pieszych zaciężnych, którzy obsadzili warowną katedrę. Dlatego oddziały krzyżackie z Braniewa 23 stycznia 1520 r. zdołały tylko spalić budynki miasteczka Frombork i kurie ka-noników pod katedrą, której nawet nie usiłowały zdobywać.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 300-301

"...Utrata Braniewa spowodowała szybką zmianę w koncepcjach dowództwa polskiego. Firlej otrzymał od króla zaraz po 2 stycznia polecenie skierowania wojska z południowo-zachodniej strefy Prus Krzyżackich na północ i podejścia pod Braniewo na Warmii, okupowane przez Zakon. Firlej miał je odzyskać i ocalić inne ośrodki warmińskie; jego wojska miały być rozłożone między Braniewem a położonym na wschód krzyżackim zamkiem w Baldze nad Zalewem Wiślanym, dla wywarcia wpływu na postawę braniewian i niedopuszczenia do przerzucenia wojsk wielkiego mistrza na Warmię i do Prus Górnych.

Istotnie oddziały hetmana po 10 stycznia spod Olsztynka skierowały się na północny zachód i dotarły pod zamek i miasto Morąg. Skapitulował on pod naciskiem mieszczan już 14 stycznia i został obsadzony przez polskiego starostę kasztelana biechowskiego Jana Russockiego. Zajęto też okoliczne miasteczka (Miłomłyn, Zalewo i Miłakowo), a oddziały polskie dotarły w połowie stycznia do lewego, środkowego biegu rzeki Pasłęki, oddzielającej Prusy Górne od Warmii. W sumie opanowano do tego czasu siedem miasteczek i trzy zamki (w Pomezanii i Prusach Górnych). Na tyłach pozostawały jednak nie zdobyte zamki w Działdowie, Nidzicy i Ostródzie, których oblężenie nie udawało się z powodu braku artylerii oblężniczej; nie zdobyte też były nadal Kwidzyn i Prabuty w Pomezanii (obok Przezmarka).

W kwaterze królewskiej w Toruniu rozumiano już, że konieczne jest dysponowanie w Prusach artylerią oblężniczą. Dlatego w połowie stycznia wezwano żupnika krakowskiego Jana Bonera, aby spiesznie dosłał do Torunia „wielkie bombardy"; chciano przy ich pomocy zdobyć pozostałe warowne obiekty w Prusach Zakonnych i zmusić wielkiego mistrza do kapitulacji, zanim dojdą do niego oczekiwane posiłki z Rzeszy. Oznaczało to jednak odstępstwo od pierwotnej koncepcji niszczącego pochodu przez Prusy Krzyżackie przy groźbie ugrzęźnięcia wojsk Firleja pod warownymi miastami. Rada Gdańska wolała więc, aby hetman skierował swoje wojska na stołeczny Królewiec, którego mieszkańcy na pewno poddadzą się królowi za cenę potwierdzenia przywilejów.

Jednak Firlej, najwidoczniej pod wpływem sugestii Rady Elbląga, zaniepokojonej bliskością i niszczącymi wypadami załóg krzyżackich z Braniewa czy Pasłęka, zdecydował się na rozpoczęcie zimową porą oblężenia miasta i zamku w Pasłęku. Podejmował je bez uprzedniego rozpoznania terenu i przy braku artylerii oblężniczej.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 302

"...Dłuższe zaabsorbowanie głównych sił polskich pod nie zdobytym Pasłękiem umożliwiało podejmowanie przez wojska Zakonu inicjatyw wojennych, szczególnie wobec niektórych ośrodków warmińskich, nadal pozbawionych polskich załóg z powodu neutralnej postawy biskupa Luzjańskiego. W efekcie dowódca Braniewa - Fryderyk von Heydeck, 8 lutego dokonał wypadu do sąsiedniego miasteczka Pieniężna (Mełzaku), własności kapituły warmińskiej. Następnego dnia zostało ono opanowane bez walki i obsadzone załogą krzyżacką, co czasowo umacniało pozycję wielkiego mistrza na zapleczu Pasłęka i w północnej Warmii. Po kilku dniach jednak Heydeck wycofał swoich ludzi z Pieniężna.

Król z Torunia naciskał hetmana Firleja, aby rozwinął akcję zbrojną w kierunku Prus Dolnych, dla zahamowania ewentualnej inicjatywy Albrechta i załogi Braniewa. Doradzał to także biskup Luzjański, do którego król posłał dworzanina Jana Tarnowskiego, mającego znaczną wiedzę wojenną, nabytą w podróżach zagranicznych; Firlej miałby więc zająć Pieniężno i zabezpieczyć je swoją załogą. Biskup doradzał też połączenie w przyszłości wojsk hetmana z wojskami mazowieckimi (a nawet litewskimi!) i ich wspólną akcję w Prusach Dolnych z Królewcem, jednak dopiero po zdobyciu Pasłęka.

Firlej już w połowie lutego wysłał spod Pasłęka część konnych pod Braniewo, gdzie próbowali oni oblegać miasto, a potem przebywali w jego pobliżu niszcząc okolicę. W tym też czasie skierowano oddziały około 400 zaciężnych polskich do Lidzbarka Warmińskiego, gdzie pozostały za zgodą biskupa Luzjańskiego, aby uchronić środkową Warmię przed ciągłymi wypadami z krzyżackich Prus Dolnych. Oznaczało to już przełamywanie zasady neutralności Warmii..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 304

"...Albrecht był zorientowany w planie pochodu wojsk Firleja do nie zniszczonych dotąd Prus Dolnych, jednak nie był w stanie temu przeciwdziałać. Pomoc z Rzeszy nie nadchodziła, także mistrz krajowy inflancki Plettenberg dosłał w drugiej połowie lutego grupę tylko 130 zbrojnych. Co gorsza - stany Prus Krzyżackich zaczęły już wówczas wywierać nacisk na wielkiego mistrza o zawarcie krótkiego choćby rozejmu z Polską, do czasu przybycia zbrojnej pomocy z Rzeszy. Część rycerstwa dołnopruskiego chroniła się już do miast..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 304

"...Oddziały Firleja 27 lutego wyszły z obozu pod Pasłękiem, gdzie została jednak większość konnych i pieszych. Z około kilkutysięcznymi siłami, głównie konnymi, także z oddziałem Tatarów litewskich, hetman zajął najpierw Pieniężno, łamiąc próbę oporu mieszkańców (28 lutego), którzy musieli znowu złożyć przysięgę wierności kanonikom warmińskim. Firlej zostawił w mieście około 400 pieszych pod komendą Wawrzyńca Bieniaszewskiego i Jana Kostelaka. Po połączeniu się z oddziałami, które dotarły spod Braniewa, zapewne 2 marca wojska polskie w kilku konnych grupach przeszły przez północną Warmię i wdarły się do Prus Dolnych. Oddziały polskie dokonały głębokich zagonów (do 50 kilometrów), docierając najpierw pod miasteczko Cynty, którego załoga zdołała się obronić. Już 5 marca ta grupa jazdy znajdowała się na wschodzie pod Świętomiejscem, docierając do Zalewu Wiślanego.

Inna zaś grupa polskich wojsk skierowała się przed 4 marca bardziej na wschód, docierając do miasteczek Górowa Iławieckiego, Krzyżporka i Domnowa oraz zamku w Iławce, a nawet zapuszczając się w okolice miasta Frydlądu nad dolną Łyną, a więc wkraczając także na teren komturstwa pokarmińskiego (brandenburskiego). Niszczycielski zagon jazdy polskiej, wzmocniony oddziałem Tatarów, wywołał panikę wśród ludności wiejskiej, która masowo zaczęła uchodzić do Królewca. Oddziały polskie spaliły wiele wsi kmiecych, oszczędzając folwarki szlacheckie.

Próbę oblegania zamku w Iławce przez około 600 zbrojnych polskich i grupę Tatarów, szybko zaniechano, gdy załoga odpowiedziała bronią palną i zastrzeliła około 20 atakujących. Spalono tylko liszkę (osadę przyzamkową) w Iławce, zabrano bydło, zniszczono też okoliczne wsie.

Oddziały polskie skierowały się też bardziej na północ od Cynt i Iławki, docierając do miasteczek Krzyżporka i Domnowa, które zrabowano i częściowo spalono (Domnowo), podobnie jak okoliczne wsie; los taki spotkał też klasztor Św. Trójcy w Patollen (Gr. Waldeck). Oddziały polskie zapuściły się także do regionu Bartoszyc, Sępopola i Frydlądu, a więc do linii Łyny, ale cofnęły się szybko, gdy załogi tych miast szykowały się do wyjścia im naprzeciw. Zniszczenia wsi były jednak i tam poważne.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 304-305

Wrażenie tego niszczącego zagonu polskiego w Prusach Dolnych było ogromne, zwłaszcza że do Królewca ciągle napływali zbiegowie chłopscy, a w mieście widziano przez kilka dni łuny pożarów w dalszej okolicy. Wielki mistrz faktycznie był bezsilny. Po wieści o skierowaniu wojsk polskich do Świętomiejsca obawiał się próby uderzenia na Królewiec. Jednak pod wpływem roztopów wiosennych Firlej zdecydował się już po 10 marca zwinąć osaczenie Pasłęka i przenieść wojska na Powiśle, głównie do Elbląga i jego okolicznych wsi; część zbrojnych wzmocniła załogę katedry we Fromborku..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 305

"...Ułatwiło to szybki wypad wojsk Albrechta do Pieniężna, dokąd wzywała go część mieszczan. Z oddziałami wolnych i chłopów sambijskich oraz mieszczan z Królewca zajął nocą z 14-15 marca Pieniężno, za pomocą ostrzału artyleryjskiego, łamiąc opór polskiej załogi, zaatakowanej także przez mieszczan. Poległ rotmistrz Kostelak i około 200 pieszych, rotmistrz Bieniaszewski i ponad 80 zaciężnych poszło do niewoli. Albrecht, wówczas poważnie chory, już 16 marca zawrócił do Królewca wraz z jeńcami, a mieszkańcy Pieniężna musieli je opuścić, gdyż zostało podpalone z zamkiem kapitulnym, aby nie mogła tam wrócić polska załoga.

Tak zwana klęska melzacka (pieniężnieńska) była bolesnym ciosem dla strony polskiej, która nie zabezpieczyła dostatecznie tej wysuniętej placówki warmińskiej. Hetman Firlej wysłał wprawdzie z Powiśla rotę konnych do Pieniężna, ale nie zdołała ona dotrzeć w porę do miasta. Klęska ta kończyła pierwszą fazę działań ofensywnych sił polskich w Prusach Zakonnych, osłabionych brakiem konsekwentnej koncepcji strategicznej Firleja, ale i trudnościami klimatycznymi, a także wytrwałością oporu wielkiego mistrza i jego wypadami zaczepnymi. Okres ten dowiódł też, iż w zurbanizowanych Prusach nie można rozwijać skutecznych działań wojennych bez artylerii oblężniczej..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 305-306

"...Poza terenem walki głównych sił polskich na północy w ciągu lutego-marca 1520 r. rozgrywały się działania wojenne prowadzone na obszarze Mazur przez szlacheckie pospolite ruszenie z lennego Księstwa Mazowieckiego. Nie zdołało ono w styczniu zdobyć Działdowa i Nidzicy; oblężenie w Nidzicy ponownie podjęto 1 lutego, co jednak zakończyło się niepowodzeniem. W wyniku perswazji wielkiego mistrza u księżnej mazowieckiej Anny i jej młodych synów Stanisława i Janusza, aby zaprzestać akcji zbrojnej, władze książęce - powołując się stale na rozkaz Zygmunta I, aby walczyć z Zakonem - zgodziły się jednak na swobodę stosunków handlowych, tak bardzo korzystnych dla obu stron. Jednak pod naciskiem władz koronnych pospolite ruszenie Księstwa w początkach lutego zebrało się w rejonie Łomży i Wąsoszy. Oddziały mazowieckie około 10 lutego wkroczyły do południowej strefy Prus Zakonnych. Jedna z grup, pod dowództwem wojewody mazowieckiego Szczęsnego Brzeskiego i jego brata starosty łomżyńskiego Pawła Brzeskiego oraz starosty z Wąsoszy, dotarła do zamku w Piszu (jańsborku), położonego na drodze handlowej z Kolna do Giżycka (Lecu), na skraju wielkich jezior. Zameczek ten, którym dowodził prokurator piski Jan Kolbitz miał być broniony przez zebranych tam okolicznych mazurskich wolnych i bartników. Ci jednak uciekli na wieść o przybyciu wojsk mazowieckich, dlatego i przerażony prokurator opuścił w popłochu zamek piski, chroniąc się na zamku w Szczytnie.

Zamek w Piszu zajęły więc bez oporu 12 lutego wojska mazowieckie, na czele ze starostą Pawłem Brzeskim, któremu masowo zaczęli składać przysięgę wierności dla króla polskiego okoliczni wolni i chłopi mazurscy, obawiając się zniszczenia swych wsi. Jednak oddziały mazowieckie z Pisza natychmiast wyprawiły się na północ w rejon wielkich jezior w okręgu Orzysza, paląc niektóre tamtejsze wsie. Zagrożony został kolejny zamek w Rynie, którego namiestnik apelował do wielkiego mistrza o spieszne dosłanie lżejszych dział i hakownic, chociaż obawiał się zdrady mazurskich wolnych zgromadzonych na zamku. Ale zagony mazowieckie, posuwając się niewątpliwie zachodnim brzegiem jeziora Śniardwy, dotarły na północ do okręgu Szestna, okresowo zagrażając tamtejszemu zamkowi. Część sił dotarła też dalej na zachód, do rejonu Sorkwit. Oznaczało to już poważne zagrożenie dla Kętrzyna (Rastemborka). Oddziały mazowieckie zapuszczały się jednak także na wschód, w kierunku Ełku, dokonując rabunków we wsiach tego okręgu.

Natomiast druga grupa wojsk mazowieckich, która wyszła z Kolna (także około 10 lutego), skierowała się na północny wschód do Ełku, łupiąc po drodze w okręgu ryńskim (po 12 lutego). Zamek w Ełku został wzmocniony posiłkami spośród mazurskich wolnych z okręgu Stradun, położonych na północ od Ełku. Ale i do Stradun dotarły oddziały mazowieckie, niszcząc 17 lutego tamtejszy dwór krzyżacki i łupiąc okoliczne wsie. Większość poddanych Zakonu (wolni i chłopi) przyłączyła się do Mazowszan i złożyła przysięgę wierności królowi Zygmuntowi. Natomiast zameczek w Giżycku (Lecu) został opuszczony i spalony przez Krzyżaków.

Zameczek w Ełku nie stał się jednak przedmiotem oblężenia przez Mazowszan. Wielki mistrz doprowadził do wzmocnienia jego załogi przy pomocy namiestnika zamku ryńskiego. Ten ostami doprowadził 19 lutego grupę zaciężnych do Ełku, skąd zbiegła już większość wolnych mazurskich, składając przysięgę wierności Mazowszanom. Dowódcy ich zamierzali nawet podesłać zhołdowanych chłopów czy wolnych mazurskich pod drewnianą palisadę zamku ełckiego, aby ją zrąbali.

W rezultacie w ciągu około dwóch tygodni wojska mazowieckie obsadziły Pisz oraz spustoszyły wiele wsi w okręgach Rynu, Szestna, Ełku, Stradun i Giżycka (Lecu), a więc południowo-wschodnich Prus wokół Wielkich Jezior Mazurskich. Znaczna część poddanych Zakonu - mazurscy wolni i chłopi - przeszła bez oporu na stronę Mazowszan, uznając władzę króla polskiego. Słabością tego głębokiego zagonu Mazowszan, sięgającego do 60-70 kilometrów w głąb Prus Krzyżackich, była rezygnacja z oblegania Ełku, a także Szestna i Rynu, co pozbawiało ich realnej podstawy trwalszego umocnienia się na opanowanych i w większości zhołdowanych terenach. Ale chyba nie leżało w zamierzeniach dowódców mazowieckich trwalsze umocnienie się na tych terenach, a jedynie ich niszczenie, gdyż najdalej do końca lutego 1520 r. wojska mazowieckie opuściły wschodnią strefę Prus. Pozostała tylko załoga mazowiecka na zameczku w Piszu.

Już wcześniej, bo 17 lutego, grupa Mazowszan operująca pod Nidzicą opuściła swój obóz po dwutygodniowym okrążeniu miasta i zamku. Wojska te wyrządziły przede wszystkim poważne szkody we wsiach regionu Nidzicy, które niemal doszczętnie spustoszono. W sąsiednim regionie Szczytna przerażeni wolni uciekli na Warmię lub na Mazowsze.

Lutowa akcja Mazowszan nie przyniosła w sumie większych sukcesów, ale absorbowała wyraźnie wielkiego mistrza, który musiał myśleć o zabezpieczeniu regionu Mazur, a także o rezerwowaniu części sił zbrojnych w Prusach Dolnych, bez możliwości ich skierowania na Warmię. Akcję tę ponowiono także w ciągu marca 1520 r., gdy strona mazowiecka wznowiła wypady do Prus Krzyżackich, choć na mniejszą skalę. Przed 4 marca ponownie oblężono zamek w Działdowie, chociaż zapewne siłami szlachty z województwa płockiego. Oblężenie ciągnęło się przez wiele tygodni. Natomiast ze wschodniej części Księstwa Mazowieckiego niemal w tym samym czasie nastąpił wypad większej grupy konnych i pieszych pod Ełk. Liczebność jej strona krzyżacka obliczała na ponad tysiąc koni i tyleż pieszych; wojska mazowieckie prowadziły też ze sobą jedno wielkie działo. Mazowszanie dotarli 10 marca do brzegu Jeziora Ełckiego i usiłowali sforsować most, prowadzący od wschodniego brzegu do wyspy, na której leżał zamek krzyżacki (osada wiejska znajdowała się na wschodnim brzegu jeziora), zarządzany przez prokuratora ełckiego. Atak przy użyciu większego działa nie powiódł się, gdyż czeladź krzyżacka wzmocniona grupą zaciężnych łodziami przepłynęła z wyspy zamkowej do brzegu i ogniem hakownic rozproszyła oddziały mazowieckie. Zabrała ona także owo działo. Poległych Mazowszan przewieziono do Pisza i tam ich pochowano.

Już jednak 14 marca oddziały mazowieckie (mające liczyć 2 tysiące zbrojnych) podjęły kolejną próbę zdobycia Ełku, rozbijając obóz we wsi na wschodnim brzegu Jeziora Ełckiego. Saniami dowieziono drewniane osłony i kosze w celu przeprowadzenia ataku na most i zamek. Próbowano najpierw podpalić most, jednak załoga krzyżacka wyparła atakujących, zadając straty w ludziach. Wezwanie do kapitulacji przesłane na zamek zostało odrzucone. Dlatego oddziały mazowieckie wycofały się (zapewne 16 marca) do Wąsoszy, zapowiadając rychły powrót oraz wyprawę na zamek w Szestnie.

Nie ulega wątpliwości, iż wyprawę tę podjęły oddziały pospolitego ruszenia z północno-wschodniej strefy Księstwa Mazowieckiego, które nie były przygotowane do działań oblężniczych. Akcja ich ponownie wyrządziła tylko straty materialne we wsiach wschodniej strefy Mazur oraz popłoch wśród ludności wiejskiej, której Mazowszanie nie oszczędzali, nawet dzieci i kobiet..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 306-308

"...Mimo niepowodzenia głównych sił polskich pod Pasłękiem, główna kwatera królewska w Toruniu realizowała działania ofensywne w Pomezanii, których celem miało być zdobycie Kwidzyna - najważniejszego punktu oporu Zakonu na prawym brzegu Wisły. Zdobycie jego miało też zmusić chwiejnego biskupa pomezańskiego Hioba Dobenecka do poddania się Polsce. Realizację tego planu umożliwiało dojście w drugiej połowie lutego do Torunia nowych zaciągów z południowej Polski oraz 12 ciężkich dział burzących z Krakowa wraz z puszkarzami. Zebrano także oddziały szlachty województwa chełmińskiego i chorągwie nadworne. Siły te w początkach marca 1520 r. wyruszyły do Grudziądza (około 800 konnych i 600 pieszych) pod dowództwem stolnika poznańskiego Jakuba Rożnowskiego, współstarosty malborskiego.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 308

"...Król Zygmunt nalegał na Firleja zaraz po zdobyciu Kwidzyna, aby ponownie obiegł Pasłęk, dokąd miały zostać spiesznie przewiezione ciężkie działa. Jednak roztopy wiosenne uniemożliwiły szybką realizację tych zamierzeń i w lądowych działaniach na Powiślu nastała znowu przerwa do połowy kwietnia.

Zgodnie z poleceniem króla Rada Gdańska jeszcze zimą podjęła przygotowania do rozwinięcia akcji na otwartym morzu, aby przeciąć dowóz posiłków dla Zakonu z Danii. Jednak dopiero po spłynięciu lodów, w połowie marca z Gdańska wypłynęło w kierunku Kłajpedy osiem większych i kilka mniejszych okrętów. Dotarły one do Cieśniny Bałgijskiej, usiłując ją zablokować przez zatopienie w niej kilku statków obciążonych kamieniami. Jednak wskutek wiosennych burz i prądów morskich statki te wkrótce zostały wypchnięte z cieśniny na Bałtyk.

Ponowną próbę tego rodzaju podjęto 10 kwietnia przez 18 okrętów gdańskich w drugiej nowo powstałej Cieśninie, zwanej Pilawską, utworzonej bliżej Królewca. Usiłowano wprowadzić tam trzy tzw. burdyny, obciążone kamieniami. Jednak silny wiatr północny spowodował, iż zatonęły one przed samą Cieśniną, a zbrojni Zakonu ostrzelali i zatopili siedem okrętów gdańskich. Gdańszczanie stracili też kilka mniejszych jednostek (jachty i promy ze skrzyniami z kamieniami i sznikę).

Po tych niepowodzeniach okręty gdańskie operowały tylko na otwartym Bałtyku, usiłując blokować dowóz towarów, jak i zaciężnych dla Zakonu, zwłaszcza z Danii, na co nalegał król Zygmunt. Mimo niektórych sukcesów w Cieśninie Pilawskiej i zabrania kilku statków handlowych, obie cieśniny nadal były otwarte dla żeglugi do Królewca. Jednak było widoczne, iż „wojna pruska" wkroczyła już wówczas w pełni w sferę działań morskich..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 309-310

"...Wiosną 1520 r. pruski teatr wojny objął też zdecydowanie biskupią Warmię. Biskup Luzjański aż do początków marca usiłował zachować neutralność, którą jednak naruszały wypady załóg krzyżackich z uwolnionego od oblężenia Pasłęka i z Prus Dolnych. Próby porozumienia się biskupa z wielkim mistrzem, a nawet zawarcia rozejmu z nim, za cenę podjęcia przez Albrechta rokowań pokojowych z królem Zygmuntem, zupełnie zawiodły. Zresztą zaniepokojony rosnącym zagrożeniem Warmii i żywiący nieufność do biskupa król sam zdecydował się wprowadzić załogi do jej miast i zamków, ażeby zabezpieczyć tyły wojsk polskich, po spodziewanym zdobyciu Kwidzyna, jak i Pasłęka. Oddziały konnych zaciężnych królewskich przybyły w połowie marca 1520 r. do Lidzbarka, gdzie dowódcy ich oznajmili biskupowi Luzjańskiemu, iż przybyli tylko dla ochrony biskupstwa, skąd nie będą dokonywać wypadów do ziem Zakonu. Biskup pogodził się z decyzją króla jako opiekuna Warmii, a oddziały polskie (liczące około 1500 konnych, w tym nieco Tatarów) ulokowały się we wsiach pod Lidzbarkiem. W południowej strefie obsadziły one Reszel i Barczewo, a w środkowej - Dobre Miasto. W strefę północnej obsadzona została podstępem, przy pomocy biskupa, Orneta. Tylko Olsztyn, własność kapituły, i Biskupiec Reszelski na południowej Warmii nie zostały obsadzone przez oddziały polskie, znajdowały się one jednak poza zasięgiem krzyżackich wypadów.

Obsadzenie miast i zamków Warmii umocniło pozycję Polski w Prusach i zostało przyjęte z rozdrażnieniem przez wielkiego mistrza, który oskarżał biskupa Luzjańskiego, iż bez powodu wpuścił Polaków na Warmię. Mimo konfliktów części oddziałów polskich z chłopami warmińskimi, spowodowanych zabieraniem żywności z ich gospodarstw, zaciężni polscy pozostawali na Warmii jako jej osłona, przy czym w kwietniu główną wśród nich rolę zaczął odgrywać dobry dowódca, dosłany przez króla z Małopolski - starosta buski Jakub Sęcygniewski. Pod jego też dowództwem zaciężni polscy zaczęli dokonywać wypadów do Prus Dol-nych w rejonie Bartoszyc, także z udziałem Tatarów. Dnia 16 kwietnia oddziały Sęcygniewskiego stoczyły pod tym miastem zwycięską większą potyczkę z załogą krzyżacką, przy czym do niewoli dostali się także dwaj dowódcy zakonni z oddziału przysłanego z Inflant. Akcja ta, wspierana także wypadami polskiej załogi z Reszla w okolice Kętrzyna, poszerzyła więc teatr wojny, a zarazem wpłynęła na pogorszenie się nastrojów ludności dolnopruskiej i osłabienie jej wiary w wielkiego mistrza. Spowodowała ona jednak represje wobec wsi warmińskich, nawet ze strony chłopów dolnopruskich. W rezultacie biskup Luzjański interweniował u hetmana Firlej a, aby zaniechać wypadów oddziałów polskiej i tatarskiej jazdy do dalszych ośrodków dolnopruskich..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 309-310

"...W okresie trwających roztopów wiosennych strona polska - poza obsadzeniem miast Warmii - przygotowywała się do uderzenia na obiekty Zakonu, przeprowadzając zaciągi i uzupełniając zapasy prochu dla ciężkiej artylerii czekającej w Kwidzynie. Świeże oddziały zaciężnych dojść miały z Czech i Moraw, król ściągał też z Litwy chorągwie nadworne i około 700 Tatarów. Wśród zaciężnych czołową rolę odgrywać miał w przyszłości rycerz morawski Jan Żerotinski z Żerotina i Strażnicy, który zamierzał przyprowadzić aż 600 ciężkozbrojnych konnych oraz 400 pieszych; był on więc najwyraźniej kondotierem w większym stylu. Oddziały zaciężnych kierowane były etapami z Torunia pod Kwidzyn, skąd miały ruszyć dalej we wspólnym marszu na północ.

Za główny cel działań wiosną 1520 r. strona polska uznawała ponowne oblężenie, ostrzał artyleryjski i zdobycie Pasłęka. Jednak hetman Firlej część wojsk znowu miał skierować na wschód do Braniewa. Rozłożywszy się tam obozem winien blokować dojście pomocy dla Królewca oraz atakować ośrodki dolnopruskie. Ta ostatnia koncepcja nie była jedyna, gdyż planowano też skierować znaczną część wojsk z Firlejem pod stołeczny Królewiec lub pod aktualną rezydencję wielkiego mistrza. Akcentowano też konieczność przejścia przez Pregołę, mostem na Sambię, oraz do sąsiedniej Natangii i zmuszenie ich miasteczek do kapitulacji, podobnie jak sam Królewiec przez oblężenie (doradzał tak biskup Luzjański). Konieczne było jednak wówczas współdziałanie sił lądowych i wodnych z wielkich miast Prus królewskich przy dostawach żywności dla wojska i budowie mostu pontonowego na Pregole.

Albrecht natomiast zamierzał nadal bronić krajowymi siłami Pasłęka i Braniewa, osłaniając wybrzeża Zalewu Wiślanego i Sambii; nadał też wywierał nacisk na biskupa Luzjańskiego o wyprowadzenie załóg polskich z Warmii. Jednak zdecydowanie liczył na pomoc z zewnątrz, z Rzeszy łub z Danii, która długo nie nadchodziła.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 310-311

"...Kapitulacja Pasłęka była znacznym sukcesem wojsk polskich, który osłabił wyraźnie pozycję Zakonu w Prusach Górnych i w północnej Warmii. Był on też potwierdzeniem skuteczności działania polskiej artylerii oblężniczej. Zamek i miasto objął jako starosta podkomorzy pomorski Achacy Cema, a hetman Firlej mógł z rotmistrzami rozważyć teraz kwestię zasadniczą - marsz na Braniewo czy Królewiec.

Sytuację ułatwić miały także powodzenia szlacheckich wojsk mazowieckich w zachodnich Mazurach. Dnia 30 kwietnia skapitulował zamek w Działdowie, który obsadzono oddziałami z województwa płockiego z kasztelanem Piotrem Kryskim jako starostą. Podjęto też od razu oblężenie Szczytna i Nidzicy, jednak bez rezultatu; także miasteczko Pasym pozostało w ręku Zakonu.

We wschodniej strefie Mazur natomiast oddziały mazowieckie rezydujące w Piszu, i działające w ścisłym porozumieniu z polskimi rotami we warmińskim Reszlu i Lidzbarku, w połowie kwietnia wyruszyły na zachód i starły się w rejonie Wielkich Jezior z oddziałami Zakonu, zadając im klęskę. Nie zdobyły jednak żadnego zameczku we wschodnich Mazurach i wycofały się do Księstwa Mazowieckiego. Wypady Mazowszan wpłynęły na nastroje wśród wolnych i chłopów wschodnich Mazur, którzy już byli gotowi poddać się Mazowszanom aż po okolice Giżycka (Lecu) i Węgorzewa..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 312

"...Zdobycie Pasłęka zbiegło się z dojściem do Torunia większych grup zaciężnych czesko-morawskich i śląskich; liczba ich dochodzić mogła do około 3 tysięcy, w tym około dwie trzecie pieszych. Wśród dowódców rot wyróżniał się wspomniany już rycerz z Moraw Jan z Żerotina i Strażnicy; ostatecznie przyprowadził on 368 konnych i 621 pieszych, odgrywał więc istotnie rolę kondotiera. Został on dowódcą nowo przybyłej grupy zaciężnych, określanej mianem „wojska czeskiego". Obok niego ważną rolę miał odgrywać przybyły też wtedy szlachcic dolnośląski Jan von Rechenberg jako dowódca zaciężnych. I on także dołączył do grupy „wojska czeskiego". Nowo zaciągnięte oddział)" miały szybko wyruszyć w drogę z Torunia na północ, aby połączyć się z główną grupą wojsk polskich hetmana Firleja i wspólnie już podjąć dalszą walkę zbrojną z Zakonem w północnej strefę Prus i na Warmii.

Kierunek dalszego marszu Firleja spod Pasłęka po 29 kwietnia nie był początkowo ściśle sprecyzowany. Wiadomo było tylko, iż armia polska 3 maja zostanie najpierw skierowana na Braniewo. Król po zdobyciu Pasłęka nakazał jednak hetmanowi, aby wojska nie odpoczywały, lecz skierowały się do Bartoszyc, tj. poprzez Warmię w kierunku środkowej części Prus Dolnych, gdzie miało nastąpić połączenie z „wojskiem czeskim", które wyruszyło już z Torunia. Dopiero po zebraniu się wszystkich sił koło Bartoszyc miano tam wspólnie przeprowadzić naradę, czy korzystniejsze będzie zaatakowanie Królewca, czy też innego ośrodka lub regionu. Jednak wskutek opóźnień w marszu poszczególnych grup stało się inaczej. Już bowiem 7-8 maja oddziały konnych z armii Firleja dotarły pod Braniewo. Zaatakowały one słabo ufortyfikowane Nowe Miasto, które zrabowano i podpalono, mimo kontrakcji ze Starego Miasta, którego dowódca Heydeck nie zamierzał poddawać. W potyczce jazdy polskiej z pieszymi, którzy wybiegli ze Starego Miasta, zostali oni pobici; wielu z nich poległo, część dostało się do niewoli. Wojska polskie miały stracić ponad 40 zbrojnych. Oddziały polskie przeszły potem Pasłękę, za którą rozbiły obóz.

Podkreślić należy, iż wraz z Firlejem nadal jako hetmanem naczelne dowództwo sprawował również wojewoda kaliski Jan Zaremba z Kalinowej. Niewątpliwie wiązało się to z krytyką dowodzenia Firleja, która przejawiała się w otoczeniu królewskim. Postój wojsk polskich za Pasłęką trwał kilka dni, gdyż z powodu grząskości dróg były trudności z transportem wozów i dział. Niewątpliwie jednak czekano i na opóźniające się dojście „czeskiego wojska". Wojska te dotarły na północną Warmię dopiero w połowie maja, a dowódcy ich wraz z Janem von Rechenbergiem skłaniali się do koncepcji oblężenia Królewca przez ogół wojsk polskich, do czego namawiał też Gdańsk. Hetman Firlej w tym czasie także zdecydował się na tę koncepcję, odrzucając prośbę zaniepokojonych stanów Prus Zakonnych o zaprzestanie działań wojennych, gdyż wysyłają już one poselstwo do króla Zygmunta w Toruniu.

Pod Starym Miastem Braniewem hetman Firlej zostawił oddziały jazdy pod dowództwem Jakuba Sęcygniewskiego, które miały trzymać w szachu załogę krzyżacką i niszczyć okoliczne wsie, tj. niewątpliwie dla zabezpieczenia tyłów głównej grupie wojsk polskich. Wyszła ona z Firlejem i Zarembą znad Pasłęki, posuwając się na wschód głównym szlakiem wzdłuż Zalewu Wiślanego. Dotarła najpierw 15 maja do pierwszego miasta Prus Dolnych - Świętomiejsca. Opuszczone przez załogę i mieszkańców zostało ono obsadzone. Wojska rozlokowały się także w okolicznych wsiach, blokując zarazem drogę i dostawy wojsk czy żywności z Królewca dla Braniewa. Część oddziałów polskich skierowano na wschód do miasteczka Cynty. Również i ono było opuszczone, bowiem mieszkańcy wraz z okolicznymi chłopami i bydłem schronili się do Królewca.

Już 19 maja pierwsze oddziały jazdy polskiej pojawiły się pod zamkiem w Pokarminie (Brandenburgu), jednak działały one głównie w okolicznych wsiach komturstwa pokarmińskiego, które podobnie jak wsie komturstwa bałgijskiego były pustoszone. Trzon wojsk polskich leżał jednak przez kilka dni w rejonie Świętomiejsca. W tym czasie, jak się wydaje, „wojsko czeskie" Żerotinskiego znajdowało się jeszcze w północnej Warmii, walcząc z trudnościami aprowizacyjnymi.

Armia polska nie podjęła uderzenia na zamek w Bałdze, leżący na uboczu między Świętomiejscem a Pokarminem, na brzegu Zalewu Wiślanego. Dnia 21 maja hetman Firlej wystosował tylko z obozu pismo do rycerstwa na zamku w Bałdze, wzywając do kapitulacji, w celu uniknięcia strat, z zapewnieniem bezpieczeństwa osób. Apel ten pozostał bez echa, jednak dowództwo polskie nie podjęło próby oblężenia, kierując całość swoich sił do Pokarmina, aby tym szybciej dotrzeć do Królewca.

Dnia 23 maja pierwsze oddziały polskie z obozu pod Świętomiejscem pojawiły się przy rzece Świeżej (Frisching), przy której ujściu do Zalewu Wiślanego na prawym jej brzegu leżał zamek w Pokarminie (Brandenburgu). Został on uprzednio wzmocniony załogą zbrojną na prośbę mieszczan Królewca, był to bowiem ostatni punkt oporu przed stolicą Zakonu. Tego dnia wojska polskie rozbiły kilka obozów na południe od Pokarmina, nie podejmując przeprawy przez wezbrane wody rzeki Świeżej. Przeprawa ta nastąpiła dnia 24 maja za pomocą tratew, po czym obóz rozłożono w osadzie przyzamkowej i w jej sąsiedztwie. Z przeprawieniem wielkich dział znowu były trudności i pozostały one na lewym brzegu rzeki; w konsekwencji zamek był ostrzeliwany tylko mniejszymi działami, strzelającymi kulami kamiennymi. Liczebność oblegających dowódcy zamkowi szacowali na około 8000 ludzi, co budziło ich przerażenie i załogi, kierowano więc apele do wielkiego mistrza o pomoc drogą wodną. Pomoc ta była nierealna, a na domiar złego na wodach Zalewu Wiślanego pojawiło się kilka statków gdańskich. Operowały one już od początków maja w rejonie Bałgi (jachty i barki), usiłując nawet wylądować na wybrzeżu Zalewu (10 maja). Zostały jednak przez załogę zamku bałgijskiego zmuszone do odpłynięcia na Zalew. Blokować zaś zaczęły dowóz do Pokarmina i wsparły atak lądowych wojsk polskich. W rezultacie tego już 25 maja w południe dowódcy zamku pokarmińskiego skapitulowali przed hetmanem Firlejem, a załoga miała stawić się do dnia 24 czerwca u króla w Toruniu. Droga do odległego o 20 kilometrów Królewca stała już otworem.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 312-314

"...Najważniejszy problem dla dowództwa polskiego stanowiło obecnie zapewnienie żywności dla tak dużych liczebnie wojsk. W Prusach Dolnych, częściowo spustoszonych już wojną i na przednówku, przy opóźnionej, chłodnej i deszczowej wiośnie, nie było dostatecznej ilości żywności, a także paszy. Firlej i Zaremba już spod Braniewa zwrócili się więc do Gdańska, apelując o dosłanie statków kupieckich z żywnością, aby sprzedawać ją dla wojska na brzegu Zalewu Wiślanego. Rada Gdańska zapewniła Firleja i Zarembę, iż wydała już odpowiednie zalecenia dla kupców. Firlej i Zaremba przedstawili Gdańskowi także swoje kolejne zamiary, nie tylko marszu na Królewiec, ale i przerzucenia wojsk na Sambię (co było realizacją koncepcji biskupa Luzjańskiego). Gdańszczanie akceptowali te zamierzenia. Zapewniali, iż wyślą szybko statki i szkuty, zalecali jednak przerzucenie tam znaczniejszych sił ze względu na gęstość zaludnienia Półwyspu Sambijskiego.

Firlej i Zaremba zdecydowali się więc na dalszą szybką akcję ofensywną, wspartą siłami wodnymi Gdańska, choć najwidoczniej nie przewidywali użycia ciężkiej artylerii, która utknęła przy przeprawie nad rzeką Świeżą. Odrzucali przy tym możliwość zawarcia rozejmu z wielkim mistrzem na okres podjętych rokowań pokojowych w Toruniu, co podsuwał biskup Luzjański i sam Albrecht, powołując się na konieczność rozkazu królewskiego.

Dowódcy polscy nie odrzucali jednak możliwości rozmów z wielkim mistrzem, naciskanym w Królewcu przez opozycję stanową o podjęcie rokowań. Albrecht wysłał więc do obozu polskiego pod Pokarminem propozycję dosłania przedstawicieli do Królewca dla nawiązania rozmów. Już 24 maja Firlej wysłał do stolicy Zakonu rotmistrzów Achacego Cemę i Mikołaja Iskrzyckiego. Przebywali tam krótko, prowadząc rozmowy w katedrze królewieckiej. Wiadomo, iż obaj posłowie doradzali złożenie przez wielkiego mistrza prośby do dowództwa polskiego o glejt dla poselstwa Zakonu do króla. Rozmowy te nie przerwały jednak dalszych działań wojsk Firleja, nawet mimo opóźnień w dostawach żywności z Gdańska.

W okresie tym do wojsk Firleja i Zaremby pod Pokarminem dołączyło wreszcie „wojsko czeskie" z Żerotinskim i Rechenbergiem. Fakt ten musiał wpłynąć na szybkie podjęcie decyzji o marszu spod Pokarmina w kierunku odległego o 20 kilometrów Królewca. Dnia 31 maja wielka armia polska - której liczebność można ostrożnie przyjąć na około 9-10 tysięcy konnych i pieszych (w stosunku 1:3) - stała już około 10 kilometrów na południowy zachód od stolicy Prus Krzyżackich. Była to nizinna miejscowość Haffstrom (alias Haberstro), położona przy małej zatoczce Zalewu Wiślanego, a przy ujściu niewielkiej rzeczki. Tutaj też został rozbity obóz polski na okres przeszło miesiąca Jednak niektóre oddziały polskie dnia 31 maja pojawiły się także pod Królewcem.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 314-315

"...W czasie marszu wojsk polskich pod Królewiec w maju 1520 działały nadal okręty gdańskie, także na otwartym morzu. Docierały one pod Kłajpedę, zagrażając jej portowi i tamtejszej załodze zamkowej pod dowództwem księcia brunszwickiego Eryka przez wpłynięcie na wody Zalewu Kurońskiego. Dnia 27 maja pięć okrętów gdańskich wpłynęło do Cieśniny Kłajpedzkiej i zaatakowało dwa statki (holenderski i królewiecki) z ładunkami popiołu i wina. Statki te obrabowano. Załogi gdańskie wysiadły też na ląd i zaatakowały miasteczko Kłajpedę, które spaliły wraz z dwoma okolicznymi wsiami. Zamek ocalał, ale książę Eryk domagał się od wielkiego mistrza wzmocnienia załogi.

Do najważniejszych osiągnięć sił wodnych Gdańska tego okresu należało jednak zablokowanie Cieśniny Bałgijskiej. W początkach czerwca 1520 r. rada Gdańska, mimo toczących się już pertraktacji dowództwa polskiego z Albrechtem pod Królewcem, skierowała z Zalewu Wiślanego pod Cieśninę Bałgijską kolejną ekspedycję złożoną także z sześciu szkut wiślanych obciążonych skrzyniami i kamieniami, aby ponowić próbę jej zablokowania. Mimo zakazu dowództwa polskiego, w dniach 8-9 czerwca dowódcy gdańscy przeprowadzili zaplanowaną akcję, zatapiając sześć szkut wiślanych w Cieśninie Bałgijskiej i blokując tym razem skutecznie na jakiś czas przejazd przez nią. Do dyspozycji władz Zakonu i jego kupców pozostała tylko nowa. Cieśnina Pilawska, a także odległy port w Kłajpedzie. Posunięcie gdańszczan uznać należy za przemyślane i w pełni uzasadnione, gdyż utrudniało ono bez wątpienia komunikację Królewca z Zachodem drogą morską. Ale akcja gdańskich sił morskich nie była w stanie zamknąć dopływu statków do Kłajpedy, także z portów inflanckich, co miało już niebawem zaważyć na dalszych losach „wojny pruskiej".

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 319

"...Już przed upływem rozejmu Polski z Zakonem (4 lipca 1520 r.) dochodziło do pojedynczych akcji zbrojnych. Szczególnie oddziały wojsk szlacheckich z Księstwa Mazowieckiego nie poinformowane o trwaniu rozejmu - dokonywały od 12 czerwca wypadów na teren wschodnich Mazur, atakując wsie w rejonie Rynu. Podeszły też znowu pod Ełk, który na próżno oblegały do 7 lipca, niszcząc do tego czasu okoliczne wsie oraz dokonując wypadu aż pod Węgorzewo.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 321

"...Dnia 3 lipca hetman Firlej znajdował się w obozie pod zamkiem w Pokarminie, nawiązując stamtąd listowny kontakt z radą Gdańska. Przebywał tam wraz z Janem z Żerotina jeszcze 4 lipca, rozważając, czy warto przygotować zamek pokarmiński do obrony czy też nie. Ponieważ - jak tłumaczył potem Firlej Gdańskowi - nie wydawał się on zdatny do tego celu, dowódcy woleli spalić go i opuścić, niż zostawić w nim większą załogę. Nastąpiło to 5 lipca, po czym wielka armia skierowała się na północny zachód (około 20 kilometrów), docierając w dniach 5-6 lipca do zamku w Bałdze, położonego na bagnistym cyplu wrzynającym się w Zalew Wiślany. Firlej zamierzał oblec zamek, nadal obsadzony przez załogę krzyżacką. Jednak hetman szybko wycofał się z tego zamiaru, niewątpliwie głównie z powodu podmokłości terenu, który nie nadawał się na rozbicie obozu. Firlej wyjaśniał Gdańskowi, iż zdobycie Bałgi poszłoby łatwo, gdyby uzbrojone statki gdańskie dotarły od strony Zalewu, jednak nie widział ich wówczas na jego wodach. Dlatego też hetman skierował całą armię na zachód, w kierunku odległego o około 20 kilometrów Braniewa. Po drodze w Świętomiejscu zostawił załogę (około 500 zbrojnych), ale bez dział.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 322

"...Ugrzęźnięcie armii Firleja pod Braniewem ułatwiło wielkiemu mistrzowi rozwinięcie działań ofensywnych już w ciągu lipca 1520 r. Miały być one skierowane przeciw Mazowszanom na Mazurach i w Księstwie Mazowieckim, przy jednoczesnym dosyłaniu broni i żywności do obleganego Braniewa.

Ściągnąwszy pieniądze od chłopów i mieszczan oraz zaciągnąwszy pożyczkę od trzech miast Królewca na opłacenie przybyłych z Danii zaciężnych, zebrał w połowie lipca w Kętrzynie część zbrojnych, także chłopów sambijskich i wolnych oraz rycerstwo z Natangii, razem około 800 pieszych i 200 konnych. Wojska te wielki mistrz skierował do wschodniej strefy Mazur, gdzie zaatakowały one nocą 22 lipca Pisz, pod którym znajdowały się oddziały Mazowszan i około 300 konnych zaciężnych polskich, udających się do Reszla. Zostali oni częściowo rozbici lub zabrani do niewoli. Zamek piski skapitulował 23 lipca, a załogę wzięto do niewoli.

Następnie oddziały krzyżackie wdarły się do północnej strefy Księstwa Mazowieckiego, tj. do ziemi łomżyńskiej, docierając jeszcze 23 lipca do miasteczka Kolno. Ludność jego zdołała uciec, zabierając bydło. Miasteczko zrabowano i spalono. Siły krzyżackie dotarły następnie do miasteczka Wąsoszy, skąd ludność także zdołała zbiec. I tutaj spalono zabudowania wraz z zapasami żywności, a następnie okoliczne dwory i wsie, już w czasie powrotu do Pisza (liczbę ich obliczano na 200). Wyprawa nosząca charakter wybitnie represyjny i łupieżczy, wróciła do Królewca 8 sierpnia ze znaczną zdobyczą. Jej trwałym rezultatem było opanowanie zamku w Piszu, a tym samym blokowanie drogi dalszym wypadom z Księstwa Mazowieckiego.

Wypady zbrojne wielki mistrz musiał ograniczać wskutek polskich zagonów, które hetman Firlej organizował spod Braniewa częścią oddziałów na obszar Prus Dolnych. Po 20 lipca około 2 tysięcy konnych (wśród nich litewscy Tatarzy) przeszło przez ziemie północnej Warmii do rejonu Kętrzyna i Sępopola, a nawet do odległych Gierdaw, zabierając bydło i paląc wiele wsi. Zagon polsko-tatarski wrócił pod Braniewo dopiero 3 sierpnia z bogatą zdobyczą w postaci bydła. W tym też czasie Mazowszanie z województwa płockiego podjęli oblężenie zamku w Nidzicy, które nie przyniosło jednak rezultatu. Hetman Firlej dosłał na Warmię kilka oddziałów lekkozbrojnych pod dowództwem Jakuba Sęcygniewskiego, zabezpieczając posiadłości biskupstwa przed spodziewanym atakiem ze strony Zakonu..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 326-327

"...Albrecht, nie mogąc podejmować dalszych, większych wypadów swoich wojsk z Prus Dolnych, zdecydował się, po lipcowym zagonie polskim zaatakować środkową Warmię, jakoby tytułem zemsty za nieprzychylne stanowisko biskupa Luzjańskiego wobec Zakonu i wspieranie akcji polskich rotmistrzów nad dolną Łyną. W rzeczywistości wielki mistrz, wykorzystując zaangażowanie armii polskiej pod niezdobytym nadal Braniewem, zmierzał do umocnienia swojej pozycji w środkowej Warmii, aby osłonić Prusy Dolne, a może podjąć próbę zaatakowania wojsk Firleja na północy.

Do połowy sierpnia 1520 r. wielki mistrz zebrał oddziały pieszych i konnych spośród wolnych pruskich, ściągnięto też nawet z oblężonego Braniewa część dział wodą do Królewca. Pierwotny zamiar zaatakowania wojsk Firleja został zaniechany, jednak hetman - w porę ostrzeżony przez biskupa Luzjańskiego szykował się do obrony, także przy pomocy statków gdańskich na Zalewie Wiślanym, na które gotów był nawet załadować zaciężnych królewskich i dokonać wypadu na Sambię, tj. na tyły wojsk wielkiego mistrza. Gdańszczanie mieli jednak w każdym wypadku skierować swoje statki na południowe wybrzeża Zalewu, aby dać w potrzebie wsparcie wojskom Firleja, gdyby Albrecht pod Braniewem próbował je atakować. Rada Gdańska wydała takie polecenie, co spowodowało nasilenie blokady Braniewa od strony Zalewu Wiślanego.

Do współdziałania zaciężnych polskich i statków gdańskich jednak nie doszło, gdyż Albrecht zebrał zbyt małą liczbę konnych i pieszych (maksymalnie około 5 tysięcy), z którymi od 11 sierpnia posuwał się z Królewca na południe, najpierw w kierunku Bartoszyc. Pozwoliło to Firlejowi wzmocnić załogę Lidzbarka spiesznie dosłanymi oddziałami zaciężnych. Pod sam Lidzbark armia wielkiego mistrza dotarła 17 sierpnia, paląc po drodze wsie środkowej Warmii lub biorąc okup od ich mieszkańców. [...]

Albrecht liczył głównie jednak na osobistą presję i wrażenie, jakie jego siły zbrojne i niszczycielska akcja wobec wsi na wschód od Lidzbarka winny wywrzeć na biskupie i mieszkańcach. W dniach 17-18 sierpnia próbował pismami pełnymi gróźb nakłonić biskupa Luzjańskiego i radę lidzbarską do udania się pod obronę wielkiego mistrza, tj. poddanie się jego władzy; zażądał też kapitulacji poddanych ze wsi biskupich, grożąc ich spaleniem. Żądania te spotkały się 18 sierpnia z odmową tak biskupa, jak i mieszczan lidzbarskich, powołujących się na opiekę, jaką roztoczył nad nimi król polski.

Albrecht rozpoczął więc oskrzydlanie i ostrzeliwanie opornego miasta i zamku z dział, zwłaszcza pociskami zapalającymi. Ale artyleria biskupiego zamku i miasta odpowiedziała kulami. Spowodowało to zwinięcie oblężenia przez wielkiego mistrza jeszcze 18 sierpnia i odmarsz w kierunku Reszla. Gdy zawiodła próba zdobycia i tego ośrodka, udał się on z wojskiem w kierunku Kętrzyna (21 sierpnia). W ślad za nim wyszło 600 konnych dowódcy Reszla - Jakuba Sęcygniewskiego, którzy najpierw natarli na część oddziałów Zakonu; Albrecht schronił się z pozostałymi siłami w Kętrzynie. Wówczas oddziały Sęcygniewskiego (także tatarskie) dokonały niszczącego zagonu na północ, docierając do miasteczka Srokowa i Sępopola oraz regionu Bartoszyc; łącznie miano zniszczyć aż 300 wsi. Dnia 23 sierpnia oddziały te wróciły do Reszla, przy czym Tatarzy (około 700) i część zaciężnych polskich ulokowali się na przedmieściu. Wówczas wielki mistrz, poinformowany o tym fakcie, wyprawił się nocą z Kętrzyna pod Reszel i rankiem 24 sierpnia napadł na uśpionych, zadając im poważną klęskę (polec miało około 800 zbrojnych, a 1000 koni zdobyto). Wielki mistrz wycofał się potem szybko do Kętrzyna, skąd wrócił do Królewca..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 327-329

"...Pod wrażeniem wyprawy wojsk Zakonu na Lidzbark hetman Firlej wzmocnił Reszel oddziałami szlachty z województwa płockiego, których część nadal bezskutecznie leżała pod obleganą Nidzicą. Natomiast oddziały z Księstwa Mazowieckiego dokonywały wypadów do wschodniej strefy Mazur.

Pod wrażeniem wypadów oddziałów Zakonu na środkową Warmię część tamtejszych chłopów wyrażała zgodę na płacenie okupu, po uprzednim oszacowaniu ich gospodarki przez krzyżackiego urzędnika z Bartoszyc.

Zamierzali w ten sposób uchronić się od niszczenia ich mienia, nawet za cenę uznania zwierzchnictwa wielkiego mistrza. Na apele zaniepokojonego biskupa Luzjańskiego - hetman Firlej odpowiedział dosłaniem 800 konnych do Lidzbarka, co miało wywrzeć pozytywny wpływ na nastroje chłopów..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 329

"...W okresie wymarszu głównych sił polskich spod Braniewa utracono miasto Iławę, którą 30 września nieoczekiwanie zajęły wojska Zakonu z Ostródy. Strona polska utraciła więc jeden z punktów oparcia w południowej strefie Prus Górnych w chwili, gdy Zakon zaczynać miał jesienną ofensywę nad Dolną Wisłą i Środkową Łyną.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 331

W okresie nieudanych działań wojsk polskich na obszarze północnej Warmii w lecie 1520 r. podejmowane były próby rokowań pokojowych, początkowo w oparciu o 23 punkty przywiezione przez wielkiego mistrza z Torunia. Jednak nie zamierzał on rezygnować z ziem Powiśla wraz z Malborkiem i Elblągiem oraz z ziemi chełmińskiej z Toruniem. Pomorze Gdańskie gotów był uznać za część Królestwa Polskiego, ale zarazem miałby je przyjąć jako lenno; oznaczałoby to przekreślenie założeń traktatu toruńskiego z 1466 r. Dlatego strona polska odrzuciła te sugestie, uznając je za niepoważne. Zawiodły także próby rozmów za pośrednictwem Jana von Rechenberga i biskupa Dobenecka. Rechenberg usiłował zachować główne założenia traktatu toruńskiego, które winien zatwierdzić papież. Sugestie te z kolei odrzucił wielki mistrz, licząc nadal na odzyskanie Prus Królewskich przy pomocy szczególnie Wasyla III, który jednak do późnej jesieni 1520 r. nie dostał żadnych subsydiów. Także Inflanty opóźniały dosłanie pomocy, chcąc uzyskać rezygnację wielkiego mistrza z prawa własności do północnej Estonii.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 331

"...Starania o zebranie wielkiej armii zaciężnych dla Zakonu w Rzeszy zostały przyspieszone od czerwca 1520 r. dzięki działaniom wielkiego komtura Klausa von Bacha oraz Wolfa von Schönburga. Zdołali oni uzyskać w lipcu pomoc finansową od mistrza niemieckiej gałęzi Dytrycha von Kleena i poszczególnych baliwatów (okręgów) Zakonu w Rzeszy, grożąc, iż upadek Prus Królewskich pociągnie za sobą także upadek krzyżackich Inflant. Kwota 80 tysięcy złotych reńskich wystarczyć zresztą miała tylko na udzielenie armii zaciężnych zaliczki i doprowadzenie jej do granic Polski. [...]

Do końca września 1520 r. we Frankfurcie nad Odrą zebrała się cała wielka armia z południowych i północnych Niemiec, przechodząc jednak częściowo przez posiadłości Saksonii wbrew woli ich władców (o czym książę Jerzy zawiadomił Zygmunta). Liczyła ona około 1900 konnych i 8000 knechtów, 300 wozów, 18 dział polowych (szlang) i 3 działa ciężkie. Przeważali więc piesi dobrzy zwłaszcza do zdobywania twierdz, chociaż liczba dział była wyraźnie zbyt mała. Na czele tej dużej liczebnie armii stanął Wolf von Schönburg, a obecni byli także Dytrych von Schönberg jako skarbnik i były wielki marszałek Wilhelm von Isenburg jako główny przedstawiciel Zakonu (wielki komtur Klaus von Bach nieoczekiwanie wymówił się chorobą z uczestnictwa w wyprawie).

Ta najpoważniejsza od stuleci armia z Rzeszy miała 9 października 1520 r. wyruszyć na wschód, do Wielkopolski, aby - mając tam zapewniony prowiant - zaatakować jej stolicę - Poznań. Następnie - rezygnując z pierwotnego planu stoczenia bitwy w otwartym polu z wojskami Zygmunta - zamierzano udać się na północ do Prus Królewskich i pod Tczewem przeprawić się przez Wisłę na prawy brzeg, bądź dojść pod Gdańskiem na Mierzeję Wiślaną i spotkać się tam z wysłannikiem Albrechta, aby wysłuchać jego poglądu, co do dalszego kierunku uderzenia. Nawiązanie kontaktu z wielkim mistrzem było bowiem niezbędnym warunkiem prowadzenia całej operacji militarnej: rotmistrzowie i zaciężni wielkiej armii udawali się bowiem w drogę do Polski tylko po uzyskaniu obietnicy od dowództwa naczelnego, iż po przybyciu Albrechta otrzymają od niego bezzwłocznie należny im żołd. Plany te miała rychło skorygować strona polska, a także postawa samego wielkiego mistrza na Warmii.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 331-332

"...Wielki mistrz już przed połową września 1520 r. podjął przygotowania do ponownego ataku z Prus Dolnych na Lidzbark Warmiński, siłami zarówno zaciężnych, jak i rycerstwa dolnopruskiego. Po odejściu wojsk polskich spod Braniewa na początku października i uzyskaniu wieści o gromadzeniu się armii zaciężnych nad środkową Odrą wielki mistrz nadal podtrzymywał swoją koncepcję. Zebrał też znaczniejszą liczbę dział, odlanych we własnej łudwisarni w Królewcu. Dotarcie czterystu pieszych ze Szwecji (6 października) pozwoliło na wzmocnienie gromadzonych oddziałów. Albrecht ściągnął też osobiście siedmiuset pieszych z Braniewa, których doprowadził do Pokarmina (Brandenburga).