WOJNA POLSKO-KRZYŻACKA
1431–1435

19 czerwca 1431 roku w litewskim Skirstymoniu (Christmemel) wielki mistrz Paul Bellitzer von Russdorff, inflancki mistrz krajowy Zizon von Rutenberg i Świdrygiełło zawarli sojusz skierowany przeciwko Polsce.

"...Rusdorf, zdając sobie sprawę z konsekwencji i wagi swego politycznego działania, już 19 czerwca 1431 r. skierował ze Skirstymonia pismo do stanów pruskich wyjaśniające przyczyny zawarcia nieoczekiwanego układu. Powołał się na radę króla rzymskiego, a także na fakt, iż Polacy gromadzą już siły zbrojne na granicy Prus Zakonnych, co nakazuje zarządzenie pogotowia wojennega Także czescy husyci porozumiewali się z Polakami co do wspólnej napaści na ziemie Zakonu, podobnie jak Rusini z Nowogrodu Wielkiego na obszar Inflant, pismo to miało więc uspokoić stany pruskie i zachęcić je do przyszłej walki zbrojnej - przeciw Polsce. Operowało ono przy tym zgoła fałszywymi faktami, gdyż w Polsce nie myślano o wojnie z wielkim mistrzem, ponieważ cały wysiłek zbrojny skierowany miał zostać przeciwko Świdrygielle dla zachowania unii polsko-litewskiej. [...]

W Polsce wiadomość o przymierzu Zakonu ze Świdrygiełłą została przyjęta najpierw z niedowierzaniem. Nieco bowiem wcześniej w toku poufnych rozmów uzgodniono, iż Rusdorf odegra rolę pośrednika w sporze Korony Polskiej ze Świdrygiełłą, przy czym nienaruszalność traktatu mełneńskiego została przez posłów Zakonu podkreślona. Drobniejsze niesnaski graniczne miał uregulować zwołany na 15 sierpnia 1431 r. zjazd do Torunia..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 163

"...Zgodnie ze swoim apelem do stanów pruskich z 19 czerwca 1431 r. wielki mistrz Rusdorf podjął w Prusach przygotowania wojenne, podobnie jak także mistrz krajowy inflancki Zizo von Rutenberg. Na ostateczne podjęcie decyzji wpłynęły apele Świdrygiełły, domagającego się od końca czerwca - w związku z wkroczeniem wojsk polskich na Wołyń - akcji wojsk Zakonu w Polsce, w myśl warunków przymierza. W drugiej połowie lipca Rusdorf rozpoczął werbunek zaciężnych za pośrednictwem urzędników i szlachty w Nowej Marchii; popis zwerbowanych miał odbyć się w Kostrzyniu lub Człuchowie. Zalecił także wójtowi Nowej Marchii Henrykowi Rabensteinowi utrzymywanie pokojowych stosunków z sąsiadami, szczególnie z księciem słupskim Bogusławem IX. Ten ostatni początkowo zabronił swoim poddanym zaciąganie się w służbę Zakonu, jednak po zjeździe z wójtem nowomarchijskim z 22 sierpnia 1431 r. wyraził zgodę na zaciąg dla Zakonu, co biskup kamieński Zygfryd Buck natychmiast zaakceptował. Z dominium biskupiego około 100 zaciężnych przybyło 23 sierpnia do Człuchowa. Do końca sierpnia w Chojnicach stawiło się ogółem 160 konnych zaciężnych niemieckich (m.in. rotmistrz Henryk von Maltitz). Zostali oni rozmieszczeni głównie w ośrodkach południowego Pomorza: w Chojnicach, Tucholi i Świeciu.

Ostateczna decyzja o podjęciu wyprawy przeciwko Polsce zapadła w czasie narady wielkiego mistrza z komturami pruskimi, która odbyła się 1 sierpnia w Elblągu. Postanowiono urządzić ekspedycję złożoną z pospolitego ruszenia stanów, także z biskupstw pruskich (np. z warmińskiego). Do służby wcielono również chłopów, których zobowiązano do zwyczajowego wyposażenia jednego strzelca z dziesięciu łanów. Uczestnicy wyprawy mieli przygotować zapasy i żywność na sześć tygodni. Główny punkt zborny wyznaczono w pomorskim Nowem nad Wisłą, dokąd do 24 sierpnia ściągnąć miał trzon sił, przede wszystkim z Prus Dolnych i Powiśla oraz z północnego Pomorza Gdańskiego, aby pod kierownictwem wielkiego marszałka Josta von Strupperga udać się na Kujawy. Natomiast wójt Nowej Marchii dokonać miał miejscowymi siłami wypadu na teren północnej Wielkopolski. Komturowi toruńskiemu Janowi Pommersheimowi zlecono większą wyprawę siłami ziemi chełmińskiej w głąb ziemi dobrzyńskiej oraz na zamek w Dybowie (Nieszawie) i na miasto Nowa Nieszawa - konkurentkę Starego Miasta Torunia. Wyprawa miała więc pójść na nadgraniczne, ale przy tym ważne gospodarczo regiony Polski z Kujawami na czele..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 164-165

"...Mimo trudności z zebraniem całości kontyngentów, szczególnie z terenu biskupstwa warmińskiego, gdzie panowała zaraza na konie i przejawiała chęć do podjęcia odległej wyprawy, trzon sił Zakonu istotnie gromadził się do 24 sierpnia nad Wisłą koło Nowego. Siły dolnopruskie miały się przeprawić na lewy brzeg Wisły pod Gniewem przez specjalnie zbudowany most, jednak wysoki poziom wody zmusił do użycia także tratew i promów. Pod dowództwem wielkiego marszałka zgromadziły się kontyngenty z komturstwa królewieckiego, pokarmińskiego (brandenburskiego), ragneckiego, bałgijskiego i zapewne biskupiej Warmii. Część sił z południowej strefy Prus Dolnych (region Kętrzyna, Szestna i Pisza) pozostała na miejscu dla ewentualnej obrony przed atakiem Mazowszan. Natomiast do grupy wielkiego marszałka dołączyły się również oddziały z komturstwa gdańskiego i najpewniej gniewskiego, świeckiego oraz wójtostwa tczewskiego, a częściowo także kontyngenty z komturstwa tucholskiego i człuchowskiego. Z Gdańska wyekspediowane zostały w górę Wisły uzbrojone łodzie i galary dla straży i udzielania pomocy przy zdobywaniu zamku dybowskiego. Zamierzano też dosłać marynarzy, szczególnie do obsady zamków w południowej strefie Pomorza na wypadek ataku z Bydgoszczy.

Natomiast na terenie ziemi chełmińskiej komtur toruński przed 25 sierpnia uzgodnił z kilku tamtejszymi urzędnikami krzyżackimi i rycerstwem udział w wyprawie, gdyż absencja ich mogłaby oburzyć stany innych części Prus. Niewątpliwie na miejsce koncentracji wybrano zwyczajowo któryś z ośrodków nad Drwęcą (Golub lub najpewniej Brodnicę).

Atak na Polskę miał być początkowo dokonany siłami wyłącznie pruskiej gałęzi Zakonu. Posiłki inflanckie pod dowództwem marszałka Wernera von Nesselrode były wprawdzie w drodze do Prus, ale 26 sierpnia znajdowały się dopiero w Pokarminie, zamierzając 30-ego dotrzeć do Malborka..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 165

"...Na północnych ziemiach Korony, mimo pokojowych zapewnień krzyżackich i stosowania wykrętnej taktyki wobec polskich przedstawicieli (głównie biskupa włocławskiego Jana Szafrańca), zaczęto jednak przejawiać wyraźny niepokój w związku z oczywistymi przygotowaniami militarnymi Zakonu, który przy tym - wykorzystując nieobecność większości urzędników ziemskich w Koronie - odwołał zapowiedziany zjazd w Toruniu. W dniu 12 sierpnia w Nakle nad Notecią nieliczni zapewne przedstawiciele szlachty wielkopolskiej zadecydowali o zarządzeniu pogotowia wojennego na obszarze także Pałuk i całej Wielkopolski; miało ono objąć nie tylko szlachtę i miasta, ale również ludność chłopską. Wskazuje to, że na obszarze Wielkopolski zarządzono tzw. wyprawę domową albo obronę ziemi (defensio terrae), obejmującą ogół ludności danego obszaru. Uchwała ta okazała się jednak połowiczna. Zbiegła się na domiar złego z pełnią żniw i nie mogła być od razu zrealizowana.

Natomiast wielki mistrz, po dokonanej już koncentracji trzonu sił wielkiego marszałka (24 sierpnia), wyekspediował z Malborka oficjalny akt wypowiedzenia wojny Polsce z datą 17 sierpnia 1431 r. W sposób wręcz przewrotny zrzucał w nim winę na Jagiełłę, który postępowaniem swoim od 1411 r. jakoby zmuszał Zakon do akcji zbrojnej. Nie dotrzymywał też jakoby warunków traktatu mełneńskiego i miał on też wzywać Świdrygiełłę, aby zawarł przymierze skierowane przeciwko wielkiemu mistrzowi i podjął nań wspólny atak. Jagiełło myśli bowiem tylko codziennie o zagładzie Zakonu. Także niektórzy dowódcy zaciężnych, jak Henryk von Maltitz, wysłali z Malborka 17 sierpnia listy wyp0. Wiednie do władcy polskiego, podobnie zarzucające mu chęć zniszczenia Zakonu, który jest wszak „tarczą pokojową całego świętego chrześcijaństwa".

Akt wielkiego mistrza został złożony dopiero 26 sierpnia na zamku dybowskim, a dwa dni później większość sił krzyżackich wtargnęła w niezabezpieczone granice północnej Polski..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 165-166

"...Uderzenie trzech grup krzyżackich, tj. wielkiego marszałka, komtura toruńskiego i wójta Nowej Marchii, nastąpiło niemal równocześnie, bo w dniach 28-29 sierpnia. Celem uderzenia było dokonanie dywersji na północne ziemie Korony, aby poprzez ich brutalne niszczenie zmusić Jagiełłę do zaprzestania walki ze Świdrygiełłą na Wołyniu. Nie wykluczało to możliwości trwalszego opanowania niektórych obiektów, szczególnie na terenie Kujaw, z uwagi na ich znaczenie strategiczno-polityczne (głównie Dybów czy Bydgoszcz). Natomiast nie zamierzano wdawać się w konflikt z Mazowszem, zresztą obawiającym się naruszyć swobodę kontaktów handlowych z Prusami. Komturowi ostródzkiemu udało się już 27 sierpnia zawrzeć rozejm z dzielnicą rawską księcia Siemowita V. Pozostałe dzielnice nie zdobyły się wprawdzie na ten krok, ale nie podjęły też żadnej operacji wojennej w kierunku Prus.

Najsłabsze uderzenie krzyżackie wyszło z kierunku Nowej Marchii. W dniach 28-29 sierpnia (w każdym razie przed 1 września) nastąpił wypad niewielkiej na pewno grupy nowomarchijskiej do północno-zachodniej Wielkopolski. Pod dowództwem wójta Rabensteina dokonała ona kilkudniowego niszczącego zagonu pod miasto Międzychód, które z okolicznymi wsiami spalono i obrabowano. Wójt w początkach września wycofał się do Nowej Marchii, zamierzając ponowić wyprawę (po 13 września), przy czym miała ona oszczędzić posiadłości Wedlów z Tuczna (ziemia wałecka), gdyż chcieli oni okupić się u wójta. Do wyprawy tej już jednak nie doszło.

Natomiast silniejsza grupa komtura toruńskiego, składająca się z rycerstwa ziemi chełmińskiej (mogąca liczyć kilkuset konnych), wtargnęła 29 sierpnia na teren ziemi dobrzyńskiej, docierając bez oporów do jej środkowej części, paląc i rabując wsie. Także miasta Rypin i Lipno opanowano i spalono, a mury obronne pierwszego z nich rozrzucono. Wyprawa miała charakter wybitnie i dywersyjny i łupieżczy. Trwała krótko (najpewniej tydzień) i nie zmierzała do rozciągnięcia okupacji nad ziemią dobrzyńską. Jedynym trwalszym rezultatem akcji wychodzącej z ziemi chełmińskiej było opanowanie zamku w Dybowie. Dokonał tego, najpewniej już 29 sierpnia (w każdym razie przed 2 września) komtur zamkowy toruński przy pomocy mieszczan toruńskich, zainteresowanych zniszczeniem konkurencyjnego ośrodka - Nowej Nieszawy. Istotnie została ona spalona, a zamek poddał się bez oporu. Starosta dybowski (nieszawski) - Mikołaj Tumigrała hrabia Wczele, zarazem starosta inowrocławski, nie był obecny na zamku i nie zatroszczył się o jego zabezpieczenie na wypadek ataku, podobnie jak i innych obiektów kujawskich. Zamek splądrowany zresztą przez torunian, został obsadzony przez załogę krzyżacką, w tym również marynarzy dosłanych Wisłą przez wielkiego mistrza, gdyż zamierzał on utrzymać się w tym ważnym punkcie wypadowym na Kujawy. Fakt ten ułatwić też miał na tym obszarze operacje największej grupy krzyżackiej (tj. wielkiego marszałka), uwalniając ją od zagrożenia z flanki. Dalsza działalność dywersyjna grupy chełmińskiej zakończyła się wskutek oporu torunian, nie zainteresowanych już w kontynuowaniu akcji zbrojnej na Kujawach.

Na obszar Kujaw, ze względu na ich wagę gospodarczą i strategiczną, skierowane zostało największe uderzenie przez grupę wielkiego marszałka von Strupperga. Była to grupa najsilniejsza, licząca na pewno kilka tysięcy konnych i kilkaset wozów. Jak już wspomniano, obejmowała ona główne siły dolnopruskie, Powiśla i zwłaszcza północnego Pomorza Gdańskiego obok niewielkiej liczby zaciężnych. Na niej też spoczęło najważniejsze zadanie operacyjne, tj. wtargnięcie najdalej w głąb ziem koronnych. Ich dewastacja była głównym celem, choć nie wykluczano możliwości opanowania niektórych ważnych strategicznie obiektów nadgranicznych. Wojska wielkiego marszałka przekroczyły 28 sierpnia granice Polski i zarazem Kujaw na południe od Świecia nad Wisłą, podchodząc następnego dnia pod czołowy ośrodek nad Brdą, tj. Bydgoszcz. Ponieważ miasto i zamek tamtejszy były jednak dobrze uzbrojone, dowództwo krzyżackie nie podjęło próby ich oblegania. Ze względu na wysoki poziom wody w Brdzie musiało zarządzić zbudowanie prowizorycznych mostów, po których dopiero 31 sierpnia wojska przeszły rzekę, wdzierając się do serca Kujaw w kierunku Inowrocławia. Wojska te szerzyły zniszczenie poprzez masowe palenie wsi, rabunki i mordy ich mieszkańców, nie oszczędzając przy tym kobiet ani dzieci; także kościoły i ich wyposażenie padły ofiarą grabieży. W dniu 2 września wojska wielkiego marszałka dotarły pod Inowrocław - czołowy ośrodek zachodnio-kujawski. Miasto stawiło opór, jednak już 4 września zostało zdobyte i spalone wraz z przywilejami miejskimi. Burmistrz Mikołaj z grupą mieszczan dostali się do niewoli. Zamek inowrocławski, na którym dowództwo sprawował Tomasz Tumigrała, syn nieobecnego i tutaj starosty Mikołaja, skapitulował bez oporu już rankiem następnego dnia. W ręce krzyżackie wpadła, obok całej załogi, także grupa okolicznej szlachty, która szukała schronienia przed wrogiem. Nie ulega wątpliwości, że niedołęstwo czy lekkomyślność starosty (zdaniem Długosza - nawet zdrada) ułatwiło zdobycie drugiego już - obok Dybowa - ważnego obiektu na obszarze Kujaw inowrocławskich. Oddziały wielkiego marszałka 5 września - a więc w okresie, gdy już zawarty został rozejm pod Łuckiem (1-2 września), obejmujący także Zakon - skierowały się na południe Kujaw, zamierzając zaatakować następnego dnia ich najważniejsze ośrodki - Radziejów, a z kolei Brześć Kujawski. Zapewne opanowanie i zniszczenie pierwszego ośrodka nie sprawiło trudności. Natomiast zdobycie Brześcia nie powiodło się i siły krzyżackie odstąpiły ze stratami. Zagon krzyżacki dotarł jednak jeszcze dalej na wschód aż do Wisły, opanowując Włocławek, który spalono; nie oszczędzono nawet katedry - stolicy diecezji, której podlegała też większość Pomorza Gdańskiego. Wielki marszałek zawrócił następnie na północ. Dnia 10 września znajdował się w miasteczku Służewo, zamierzając udać się pod Bydgoszcz i Nakło i spróbować ich zdobycia. Do Służewa dotarli już jednak wysłannicy Jagiełły i Świdrygiełły z wieścią o zawarciu rozejmu pod Łuckiem z 1-2 września i z prośbą o wycofanie wojsk krzyżackich. Z obawy przed konsekwencjami niedotrzymania rozejmu i ewentualnym atakiem sił polskich dowództwo krzyżackie zrezygnowało z dalszej akcji i wycofało się na północ, docierając 15 września przez Koronowo za Brdę do wsi Sucha, która leżała już na krzyżackim Pomorzu Gdańskim. Obawy Strupperga co do możliwości kontrakcji strony polskiej nie były bezpodstawne. Pod wrażeniem niszczącego pochodu jego armii wśród ludności chłopskiej Kujaw zaczęły się przejawiać dążenia, aby - wobec braku wojsk szlacheckich - chwycić za broń i przeciwstawić się wrogowi. Według danych Długosza na Kujawach zaczęły zbierać się oddziały chłopskie, szykując się do walki. Wystąpieniu ich zapobiegł jednak starosta inowrocławski Mikołaj Tumigrała, obawiający się zapewne społecznych konsekwencji wystąpienia uzbrojonych mas chłopskich. Nie ulega wątpliwości, że w pierwszym rzędzie groźba materialnego zniszczenia w połączeniu z czynnikiem narodowościowym - wrogości wobec obecnego agresora, była główną przyczyną próby zbrojnej akcji chłopów kujawskich.

Wycofanie się w połowie września wojsk zakonnych z Kujaw uratowało je od dalszego zniszczenia. Dzieło to było jedynym efektem tej ponad dwutygodniowej wyprawy głównej grupy krzyżackiej. Spowodowała ona zniszczenie co najmniej kilku większych miast kujawskich z Inowrocławiem i Włocławkiem na czele, obok nieznanej bliżej, a znacznej liczby wsi kujawskich, a także śmierć wielu ich mieszkańców. Było to od czasu wypraw krzyżackich za panowania Łokietka z lat 1329-1332 największe zniszczenie materialne Kujaw przez Zakon, dokonane na domiar złego w okresie zbierania zbóż, które także w znacznej części uległy spaleniu. Wywrzeć to miało swój wpływ na ustosunkowanie się ludności kujawskiej do Zakonu w przyszłości..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 166-168

"...W Polsce rozejm przyjęto z ulgą. Rycerstwo z Kujaw i Dobrzynia spiesznie wracało do domów, a właściwie na ich zgliszcza. Atak Krzyżaków bowiem był wyjątkowo okrutny. Według Długosza 24 miasta i ponad tysiąc wsi poszło z dymem. Najazd krzyżacki wywołał oburzenie i gniew w całym kraju. Do papieża wysłano ostry protest przeciw napadowi „okrutnych rabusiów". W kraju pojawiły się glosy krytyki. Jedni za sprawców całego zamieszania uważali panów, drudzy, związani z Zbigniewem Oleśnickim, o wszystkie klęski oskarżali króla. Nie cofnięto się nawet przed szerzeniem plotek, jakoby sam król wezwał Krzyżaków do napadu na Polskę..."

Fragment książki: J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański "WŁADYSŁAW II JAGIEŁŁO" s. 304

"...Już w toku początkowych operacji trzech grup krzyżackich w pierwszych dniach września wyłoniła się możliwość podjęcia akcji zbrojnej przez nową, czwartą grupę, którą określić można by mianem inflancko-pomorskiej. Możliwość tę stworzyło opóźnione dojście posiłków inflanckich z marszałkiem Wernerem von Nesselrodem, które po 30 sierpnia zostały przez wielkiego mistrza skierowane do Tucholi i Człuchowa. Komtur tucholski Jost von Hohenkirchen otrzymał przed 5 września polecenie, aby wspólnymi siłami uderzyć na Polskę, tj. obszar Krajny (ówczesny powiat nakielski). Dowódcy inflanccy z powodu zmęczenia koni długim marszem opóźnili jednak termin wyprawy, planowanej pierwotnie przez komtura na około 7 września. Doszła ona do skutku dopiero 10-11 września (w każdym razie przed uzyskaniem od wielkiego marszałka Strupperga wieści o rozejmie pod Łuckiem) i skierowała się z Tucholi na obszar środkowej Krajny.

W wyprawie, mającej zdecydowanie charakter łupieski, brały udział obok sił inflanckich oddziały zgromadzone przez komtura tucholskiego z terenu południowego Pomorza. Konkretnie wiadomo o udziale części rycerstwa z terenu komturstwa tucholskiego oraz mieszczan tucholskich; uczestniczyli także przedstawiciele z sąsiedniego komturstwa człuchowskiego z jego komturem zamkowym i mieszczanami z Człuchowa oraz Chojnic. Komtur tucholski von Hohenkirchen dysponował także grupą zaciężnych, których pozostawił do swojej dyspozycji przy ich rozdzielaniu na zamki pomorskie w początkach września. Liczebność kontyngentu zebranego przez komtura nie jest znana, ale na pewno nie była zbyt wielka i zapewne dochodziła do 300-400 zbrojnych. Natomiast siły inflanckie łącznie obejmować miały około 600 konnych i 500 słabo wyekwipowanych chłopów kurlandzkich (Kurów), z tym że część sił stacjonowała w Człuchowie. Dowodził nimi marszałek inflancki Werner von Nesselrode, któremu towarzyszyli komturowie Gołdyngi, Rygi, Marienburga oraz Mitawy i wójt Grobina (Kurlandia). Oddziały inflanckie maszerowały pod własnymi chorągwiami, wśród których znajdowała się chorągiew mistrza inflanckiego obok co najmniej trzech innych komturstw. Całość sił, które wyruszały na wyprawę, według Długosza wynosić miała 700 konnych (tj. Inflantczyków z Tucholi i ludzi zebranych przez tamtejszego komtura), co wydaje się prawdopodobne, obok kilkuset piechoty, głównie słabo uzbrojonych chłopów kurlandzkich.

Wyprawa wyruszyła z Tucholi pod dowództwem marszałka Nesselrodego z komturem Hohenkirchenem (jako przewodnikiem znającym sąsiedni teren) 10-11 września poprzez graniczną rzekę Kamionkę w głąb środkowej Krajny. W niszczycielskim pochodzie dotarła pod miasteczko Łobżenicę (ponad 50 kilometrów na południowy zachód od Tucholi), którą także spalono..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 168-169

"...Klęska krzyżacka pod Dąbkami zadecydowała też ostatecznie o zaniechaniu dalszych niszczycielskich działań przez władze Zakonu, zamierzające zresztą respektować dwuletni rozejm zawarty przez Świdrygiełłę. Przede wszystkim były one zaskoczone porażką i liczyły się poważnie z wkroczeniem zwycięskich sił wielkopolskich na południowe Pomorze, a nawet z koniecznością opuszczenia okupowanego zamku dybowskiego. Do rozwinięcia dalszej inicjatywy militarnej przez stronę polską nie doszło już jednak w 1431 r., gdyż rozwinęła ona przede wszystkim działalność dyplomatyczno-propagandową, która także miała boleśnie ugodzić we władze Zakonu. Dopiero potem miało nastąpić zbrojne pomszczenie ich wiarołomstwa.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 171

"...Atoli zaraz potem doniesiono mistrzowi, iż wielkie siły polskie gromadzą się na Mazowszu (w kraju księcia Jana), że obaj książęta mazowieccy w nadziei posiłków polskich ze znaczną silą już tylko o dziewięć mil od Działdowa się rozłożyli, zamierzając napaść na Prusy, skutkiem tego komtur ostródzki i pfleger rastenburski musieli zwołać całą zbrojną ludność i poprowadzić ku granicom. Wnet potem rozeszła się w Prusach wieść, że król ściąga wojska z Rusi i rozkłada je koło Lwowa, że Puchale, znanemu polskiemu Husycie na Śląsku, polecił werbować dla Polski zaciężnych..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 158

"...Po ustaniu działań wojennych na Litwie oraz pograniczu Polski z Zakonem od połowy września 1431 r. Jagiełło z doradcami zastosował taktykę, która miała zmierzać do rozdzielenia wielkiego księcia Świdrygiełły od Prus Krzyżackich. Kontakty dyplomatyczne były więc utrzymywane tylko ze Świdrygiełłą, a na listy Rusdorfa kancelaria koronna nie udzielała odpowiedzi, posługując się jedynie pośrednictwem litewskim.

W listopadzie 1431 r. granica polsko-pruska nadal była zamknięta przy trwającym w Koronie oburzeniu na wiarołomne postępowanie Zakonu, które w pełni zasługuje na odwet. Nie ulega też wątpliwości, iż zdecydowano się na niepokojenie strony krzyżackiej przez pozorowane zbrojenia nad granicą Nowej Marchii czy Mazowsza, które powodowały alarmy urzędników Zakonu do Malborka..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 175

"...W grudniu już mieli Polacy zgromadzić wielką armię na granicach Nowej Marchii, która tam napaść miała; inna była koło Nakła, aby powiaty Człuchowa, Tucholi i Świecia nawiedzić; z Dobrzynia zaś miano ściągnąć zbrojnych do Kujaw w zamiarze odebrania Nieszawy. Zwrotu tego ostatniego zamku król żądał rzeczywiście od Zakonu, zapewne na tej podstawie, że zabrany został już po zawarciu rozejmu łuckiego, a nawet Świdrygiełło uznał słuszność tego żądania, i łatwo być może, że król go siłą chciał odebrać. „Co dzień", pisał mistrz, „mamy doniesienia, że się Polacy na nas gotują". To go zmuszało do równej gotowości i zaopatrywania granic. Obwarował silniej Toruń, Nieszawę, Johannisburg, Bałgę, Iławę i wszystkie inne zamki graniczne i pilnie strzec ich kazał, zwłaszcza Nakla i Bydgoszczy, tudzież ziemi chełmińskiej, na rzece zaś Noteci codziennie w zimie lód rozbijano, aby nieprzyjaciołom utrudnić przejście. Wielki mistrz stał ciągle na nogach, cala jego siła była w nieustannym ruchu, żałośliwe listy wysyłał do mistrza inflanckiego, prosząc go o posiłki i o zjazd w celu porozumienia się w Królewcu, bo dalej do niego udać się nie może, „nigdy bowiem w życiu w takim jak teraz nie był niebezpieczeństwie". Napad nie nastąpił, Polacy rozejmu nie złamali, ale te ciągłe groźby wyglądają jakby były umyślne, aby jeszcze przed wojną na śmierć znużyć i wyniszczyć zasoby przeciwnika..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 158

"...Jagiełło zażądał też od Zakonu zwrotu zamku w Dybowie, który najwidoczniej traktowano jako zagarnięty już po uzgodnieniu założeń rozejmu pod Łuckiem. Wielki mistrz uzbrajał więc nadgraniczne ośrodki, nie zwalniał też najętych już wiosną 1431 r. zaciężnych, mimo znacznych wydatków finansowych. Nawiązał nawet kontakt z Mołdawią, w której po zgonie wojewody Aleksandra I Dobrego w styczniu 1432 r. władzę objęli jego synowie, podtrzymujący sojusz ze Świdrygiełłą i dosyłający także do Malborka swojego posła w kwietniu 1432 r. Rusdorf nakazywał też wysyłać wywiadowców, zwłaszcza do Nakła i Bydgoszczy, jednak granica polska była obstawiona, a szpiegów Zakonu często chwytano. W lutym 1432 r. wielki mistrz nakazał nawet pogotowie wojenne w Nowej Marchii oraz w ziemi chełmińskiej; spotkało się ono z wyraźną niechęcią jej rycerstwa. Jednak do uderzenia polskiego nie dochodziło i rozejm był nienaruszony, mimo nieuniknionych incydentów granicznych, zwłaszcza wypadów do pobliskich wsi. Uderzała jednak surowość w traktowaniu jeńców krzyżackich z bitwy pod Dąbkami, także inflanckich, których mimo usilnych starań tak wielkiego mistrza, jak Świdrygiełły nie wypuszczono nawet za poręczeniem tych ostatnich władców (w przeciwieństwie do jeńców litewskich spod Łucka)..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 175

"...Oczywiście, że gdzie wojska z obu stron granic nieustannie sobie groziły, były ciągłe starcia i gwałty graniczne. Na granicy dobrzyńskiej Krzyżacy zburzyli zamek Sadłowo a materiał budowlany przewieźli do Brodnicy, odbudowania zamku nie dopuszczali, zmuszając tamtejszych ludzi do składania hołdu Zakonowi. Starostowie wielkopolscy donosili królowi już w październiku, że Krzyżacy, na trzy części podzieleni, na nowo, jak w sierpniu, napaść zamierzają na Polskę i już rzeczywiście przez Wisłę się przeprawiają. Koło Nieszawy Polacy zabijali jakieś bydło Krzyżakom, nowo w Nieszawie ustanowiony komtur wynagrodził to sobie, grabiąc bydło polskie. Na granicy nowej Marchii, koło Wielenia, Krzyżacy zburzyli most, który Polacy na rzece Drawie rzucili ; gdzie indziej Polacy dopuścili się jakichś gwałtów w młynie granicznym. Co dzień niemal, pisał król, nadchodzą do niego skargi na takie gwałty, Krzyżacy zaś ze swojej strony utrzymywali to samo; zdawało się, że pokój lada chwila się zerwie, a nie było sposobu porozumienia, bo król stanowczo wszelkiej styczności z Zakonem odmawiał i tylko przez Świdrygiełłę, którego za wszystko czynił odpowiedzialnym, jedna i druga strona żale swoje zanosiła.

Ta zaciętość króla i Polaków względem Zakonu dawała się odczuć najbardziej jeńcom krzyżackim, marszałkowi inflanckiemu i jego towarzyszom, ochotnikom spod Nakla. Wówczas w ogóle nie pieszczono się z jeńcami, lecz dawano im poczuć ich niewolę: tak nawet jeńcom litewskim spod Łucka król, jak utrzymywał Świdrygiełło, nie pozwolił dostarczyć rzeczy do wygody służących. Lecz tych jeńców litewskich król wkrótce wypuścił za poręką: jednych już pod Łuckiem, zaraz po zawarciu rozejmu, za poręką niektórych książąt i bojarów litewskich ; marszałka Rumpolda i Gastolda zatrzymał czas jakiś, lecz już w grudniu wypuścił za poręką samego Świdrygiełły i po zobowiązaniu się ich, że na Wielkanoc i na każde zawołanie potem do niewoli powrócą. Ale co do jeńców krzyżackich, król i Polacy byli nieubłagani. Trzymano ich w srogiej niewoli, to nie podlega wątpliwości: powiada to bez ogródki Długosz, dodając zgodnie z wielkim mistrzem, że wielu z nędzy pomarło. Tylko na uroczystość Bożego Narodzenia, kiedy się wszystkim przebacza i tylko szczęśliwych chce widzieć koło siebie, Jagiełło zaprosił jeńców do swojego stołu. Lecz jeżeli Świdrygiełło z tego powodu przed mistrzem wyrażał nadzieję, iż król ich teraz za jego poręką wypuści, to się mylił, bo jeńcy od stołu królewskiego wrócili do wieży. Wszelkie na korzyść ich podejmowane starania były bezskuteczne. Najpierw, zaraz po bitwie pod Nakłem, próbował sam wielki mistrz. „Prosiliśmy za nimi", powiada sam, „ślubowali, pisali i najuroczyściej przyrzekali i ofiarowaliśmy się, aby ich nam wydano na rękę: nie otrzymaliśmy po prostu żadnej odpowiedzi". Udał się potem z instancją do Świdrygiełły, bo tylko przez niego mógł jeszcze coś u króla wyjednać. Świdrygiełło ze swojej strony robił także, co mógł, pisał list za listem, wystawiał dokument za dokumentem, którymi sam brał odpowiedzialność na siebie, że powrócą do niewoli na żądanie króla. Król nie odmawiał wręcz, nie chcąc sobie zrażać brata, ale zawsze znalazł jakąś wymówkę, aby prośbie nie uczynić zadość. Wypuszczono ich z niewoli dopiero po dwóch latach, po zawarciu rozejmu łęczyckiego z Krzyżakami..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 158-160

"...Gdy nadszedł rok 1433 i zbliżał się koniec rozejmu, wszystko gotowało się do wojny. Już na początku tego roku donoszono wielkiemu mistrzowi ze Śląska, że Polacy nawet na tamtejszych granicach obwołują wojnę, że każą siadać na koń i ruszać ku granicom krzyżackim; że równocześnie snują się wszędzie za zaciężnymi werbownicy polscy, po Śląsku, Czechach, Miśni; że książęta śląscy ofiarują swoje usługi królowi polskiemu, że niektórzy z nich zawarli już z nim przymierze, co, jak wiemy, było rzeczywiście prawdą; że ludzie chętnie zaciągają się pod sztandary polskie, oświadczając, że będą służyli królowi polskiemu tak dobrze jak każdemu innemu, byle im tylko dał pieniądze; że nawet książę Miśni nie pozwala u siebie werbować zaciężnych dla Zakonu, choć Polakom nie stawiał trudności. Groźne też rozchodziły się i dochodziły do uszu mistrza wieści o Husytach i ich ścisłych stosunkach z Polakami, wieści, które Polacy może umyślnie rozszerzali. Na soborze posłowie husyccy żarliwie bronili nieobecnych Polaków wobec ciągłych na nich napaści pełnomocników krzyżackich; roznoszono plotki że papież chce Czechy oddać królowi polskiemu, to znowu, że król syna swojego tam wysyła, że królewicz jest już nawet w drodze do Czech..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 221-222

"...Rusdorf zdecydował się, także pod wpływem relacji komtura von Landsee, który powrócił z Litwy wczesną wiosną 1433 r. do Prus, do pełnego już poparcia Świdrygiełły. W początkach kwietnia wystosował do niego pismo zapewniające o gotowości dalszej, wspólnej walki zbrojnej z Polską, na którą zamierzał dokonać napaści w końcu maja (a więc jeszcze przed upływem terminu rozejmu). Wzywał, aby w tym samym czasie Świdrygiełło wraz z mistrzem inflanckim zaatakował ziemie litewskie pozostające pod władzą wielkiego księcia Zygmunta, a jednocześnie spowodował najazd Mołdawian, księcia podolskiego Fedki i Tatarów na ziemie Korony Polskiej. Rusdorf wysłał też ponownie komtura gniewskiego Ludwika von Landsee do Świdrygiełły, u którego boku miał on prawo występować jako reprezentant interesów Zakonu, także w ewentualnych rokowaniach pokojowych. W samych Prusach wielki mistrz gromadził w tym czasie kwoty podatkowe, uchwalone przez stany, które miały wpłynąć do końca maja. Wzywał też miasta z Gdańskiem na czele, a nawet chłopów z dóbr Zakonu do przygotowania okutych wozów wojennych na przyszłą wyprawę wojenną przeciwko Polsce.

Świdrygiełło w początkach maja potwierdził gotowość do podjęcia walki na warunkach mu przedłożonych. Zamierzał 31 maja spotkać się z mistrzem inflanckim i jego siłami w Połocku, aby stamtąd wspólnie zaatakować ziemie północno-zachodniej Litwy. Wprawdzie mistrz inflancki von Rutenberg zamierzał opóźnić nieco termin wymarszu swoich wojsk, ale nie negował konieczności wspólnej akcji ze Świdrygiełłą w lecie 1433 r.

Tak więc u schyłku wiosny 1433 r. Polsce grozić miał, aranżowany przez wielkiego mistrza, skoncentrowany atak od północy i południowego wschodu, przy jednoczesnym uderzeniu Świdrygiełły i gałęzi inflanckiej Zakonu na ziemie litewskie. Miał on przechylić szalę zwycięstwa na stronę krzyżacką, a jednocześnie doprowadzić do rozbicia unii polsko-litewskiej, osłabiając silnie Polskę i dając pruskiej gałęzi Zakonu szansę na odzyskanie utraconej pozycji politycznej (niewątpliwie także przez nabytki terytorialne kosztem Litwy)..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 179-180

"...Wiosną 1433 r. strona polska, wobec trwającego nadal przymierza Zakonu ze Świdrygiełłą i jego walki z Zygmuntem Kiejstutowiczem zdecydowana już była na zrealizowanie zbrojnej wyprawy odwetowej na Prusy Krzyżackie. Na zjeździe w Sandomierzu w pierwszej połowie marca zapadła uchwała zwołania na 24 czerwca do wielkopolskiego Koła pospolitego ruszenia, które miało wyruszyć na północ. Jednocześnie zaś Jagiełło próbował w pełni realizować ugodę pabianicką z lipca 1432 r. zawartą z grupami czeskich husytów, mimo oporu wyższego kleru polskiego. Jednak wskutek nawiązania przez husyckie Czechy kontaktów z soborem bazylejskim atrakcyjność przymierza z Polską dla husytów zmalała. W rezultacie wiosną 1433 r. taboryci wycofali się z jego realizacji, mimo poselstw wysyłanych przez Jagiełłę do Pragi, atakując nawet wiosną 1433 r. północne Węgry (tj. Słowację) i przechodząc tam przez Małopolskę, mimo oporów strony polskiej. Natomiast oddziały „sierotek" na czele z Janem Czapkiem z San, nadal gotowe były do wspólnej wyprawy do Prus Krzyżackich, w imię narodowo-religijnych haseł, chociaż siłą rzeczy liczebność ich oddziałów miała być mniejsza. W drugiej połowie kwietnia Czapek przybył do Poznania, gdzie ułożył z Jagiełłą warunki przyszłej, wspólnej wyprawy. Strona polska - nadal traktując oddziały husyckie jako sprzymierzeńców - zobowiązała się jednak do wypłacenia im żołdu (po 12 groszy od kopii), dostarczenia żywności i zwrotu poniesionych strat w walkach zbrojnych; jeńcy wojenni mieli po połowie przypaść Polakom i husytom. Uzgodniono też niewątpliwie dostarczenie przez miasta wielkopolskie niezbędnej odzieży, głównie butów i kusz dla poprawy wyposażenia chłopskich oddziałów, zwłaszcza „sierotek" które było niewystarczające i zużyte po wyprawach zbrojnych do sąsiednich krajów. Uzgodniono też, iż oddziały husyckie przybędą najpierw z Górnych Łużyc na Dolny Śląsk do Głogowa nad Odrą, gdzie w drugiej połowie maja miało nastąpić spotkanie z pierwszą grupą polskich zbrojnych na czele z Piotrem Szafrańcem (ówczesnym zarządcą księstwa głogowskiego z ramienia Jagiełły) i dalej rozpoczną pochód na północ do linii Warty i Noteci, ku Nowej Marchii, razem z wojskami Wielkopolan.

Z uwagi na konieczność zwiększenia liczebności sił zbrojnych, także poprzez zaciąg, strona polska wywarta wpływ na książąt śląskich. Pod wrażeniem przymierza polsko-husyckiego niektórzy z nich ułożyli się już z Polską (19 kwietnia w Kaliszu), jak książę głogowski Henryk IX, żagański Jan i oleśnicko-kozielski Konrad Biały. Niewątpliwie wyrazili oni zgodę na zaciągi w ich księstwach dla Polski, a wydali zakaz takich zaciągów dla Zakonu, co w praktyce było później realizowane, mimo wyraźnej chwiejności książąt.

Na Pomorzu Zachodnim Polska miała trwalszego sojusznika jedynie w osobie księcia słupskiego Bogusława IX, który w połowie kwietnia 1433 r. poślubił w Poznaniu księżniczkę Marię, córkę Siemowita IV mazowieckiego, co utwierdzać miało jego antykrzyżacką postawę. Natomiast inni książęta pomorscy przejawiali wówczas postawę życzliwą dla Zakonu, zresztą żądając wysokiej opłaty za ewentualną pomoc zbrojną.

Niepokój Jagiełły budzić musiała sytuacja na Mazowszu, którego książęta, starsi i młodsi, pozostawali w niezgodzie. Najmłodszy z nich Władysław I płocki, gotów był nawet porozumieć się ze Świdrygiełłą, a w konsekwencji z Zakonem. Książęta Władysław I i Bolesław IV zawarli nawet w Działdowie 29 kwietnia 1433 r. układ rozejmowy z Zakonem, mający trwać do 24 maja, w celu kolejnego spotkania obu stron; rozejm ten obejmował także Świdrygiełłę. Prowadzący układy rozejmowe komtur ostródzki gotów był spowodować przedłużenie tego rozejmu. Ale nie miało to nastąpić, gdyż już w połowie maja książęta mazowieccy, niewątpliwie pod wpływem władzy królewskiej i ugodowej wobec niej postawy starszego księcia Siemowita V, zaczęli gromadzić część sił zbrojnych przy granicy Prus, na południe od Pisza. Główne siły pospolitego ruszenia mazowieckiego zbierały się koło Płocka. Posunięcia te bardzo niepokoiły urzędników Zakonu, zarzucających wręcz oszukiwanie władcom mazowieckim. Ale skądinąd nakazywały Jagielle i jego doradcom ostrożność wobec tak chwiejnej postawy książąt i potrzebę zabezpieczenia siłami zbrojnymi północno-wschodnich granic Korony z Zakonem.

Natomiast na południowo-wschodniej granicy Królestwa Polskiego udało się doprowadzić wiosną 1433 r. do wyjaśnienia stosunków z Mołdawią Jej nowy wojewoda Eliasz, dążąc do zatarcia złego wrażenia sojuszu swego ojca Aleksandra ze Świdrygiełłą i nie ulegając podszeptom Zakonu, aby go kontynuować, 3 czerwca wraz z synem i bratem (przyrodnim) Stefanem wystawili z bojarami akty hołdownicze, w których uznana ponownie została władza zwierzchnia Jagiełły, wraz z obowiązkiem zbrojnej pomocy dla niego. Oznaczało to przede wszystkim zaniechanie zbrojnego wspierania Świdrygiełły i niepokojenia ziem Pokucia czy Podola. Nadal jednak Świdrygiełło był popierany przez większość książąt ruskich, także na Podolu (książę Fedko) oraz Tatarów. Oznaczało to konieczność zabezpieczenia przez Polskę także południowo-wschodnich kresów Królestwa Polskiego.

Nie ulega wątpliwości, że sandomierska decyzja marcowa o zwołaniu pospolitego ruszenia do wielkopolskiego Koła na 24 czerwca została skorygowana wiosną 1433 r., po ujawnieniu się trudności na ziemiach północnych i południowo-wschodnich Królestwa Polskiego i sfinalizowaniu układu z „sierotkami" Jana Czapka. Król z doradcami zdecydował więc, iż do Koła nie stawią się oddziały szlacheckie z województw zachodniej Wielkopolski, które miały od razu zostać przeznaczone do wsparcia akcji oddziałów husyckich w Nowej Marchii. Także oddziały z ziemi łęczyckiej, kujawskiej i dobrzyńskiej najwidoczniej miały zostać skierowane (choćby częściowo) do zabezpieczenia granicy Prus Krzyżackich wzdłuż Wisły i Drwęcy oraz w potrzebie wsparcia księstw mazowieckich. Także szlachta z Rusi Czerwonej i Podola została bez wątpienia użyta do obrony ich granic od wschodu. Wielki książę Zygmunt Kiejstutowicz otrzymał też wzmocnienia z Polski dla zamków północno-zachodniej Litwy. Zarządzenia te zakładały obronę północnej i południowo-wschodniej granicy Królestwa, przy kooperacji z Zygmuntem Kiejstutowiczem, a przy skoncentrowaniu trzonu sił tak Korony, jak i „sierotek" dla wspólnego uderzenia na południowo-zachodnie obszary Prus Krzyżackich oraz Nowej Marchii. Wydzielenie części oddziałów Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w celu ich zabezpieczenia, przy zbieraniu się także Mazowszan odegrać jednak miało dodatkową, ważką rolę: wzbudzić obawę władz Zakonu, iż także z regionu dobrzyńsko-mazowieckiego może nastąpić uderzenie na ziemię chełmińską czy południową strefę Prus właściwych (tj. Mazur).

Główny cel strategiczny strony polskiej zakładał jednak najpierw atak sił zbrojnych - husyckich i szlacheckiego pospolitego ruszenia z Wielkopolski - na Nową Marchię, a następnie - na Pomorze Gdańskie, przy dołączeniu się tam pozostałych oddziałów pospolitego ruszenia wielkopolsko-małopolskiego. Zakładał przede wszystkim niszczenie tych regionów, bez próby poważniejszych akcji oblężniczych. Po zrealizowaniu głównego celu można było myśleć o zdobyciu niektórych miast czy zamków. O nabytkach terytorialnych w zasadzie nie myślano, gdyż głównym zamierzeniem było ukaranie Prus Krzyżackich za dywersję z 1431 r., a także zmuszenie do porzucenia przymierza ze Świdrygiełłą, nadal niebezpiecznym dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego unii z Polską.

W działaniach wojennych z Zakonem z udziałem husyckich „sierotek" miała się w wojskowości polskiej w pełni ujawnić rola mieszczańsko-chłopskiej piechoty, posługującej się ruchomym taborem. Husyckie wozy bojowe, stosowane od lat dwudziestych XV w., zaopatrzone w osłony z desek, łączone w krąg lub czworobok za pomocą łańcuchów, którymi spinano koła, były też używane jako stanowiska dla artylerii, umożliwiając zarazem współdziałanie z chłopską piechotą, znajdującą się na wozach, a uzbrojoną w ręczną broń palną, oraz z jazdą. Ruchomy tabor husycki ułatwił rozwój artylerii polowej, stając się nowym środkiem taktycznym. Podniósł on rangę piechoty i spowodował powstanie specjalnych oddziałów wojsk, związanych organicznie z taborem. Pozwalało to także na marsz pod osłoną taboru. Główną bronią piechoty czeskiej była kusza, obok broni palnej ręcznej, z których ostrzał - obok artyleryjskiego z wozów taborowych - dziesiątkował oddziały rycerstwa konnego, niszczone do reszty przez lżejszą jazdę husycką czy piechotę. Taktyka taboru husyckiego wywierała już wpływ na wojskowość sąsiednich krajów (Austria, Węgry, Rzesza).

Wielki mistrz, nie będąc pewien poparcia stanów, wyraźnie niechętnych działaniom wojennym, w połowie kwietnia skierował apel, głównie do krajów Rzeszy, także do Księstwa Pomorskiego o przybycie z pomocą poprzez zaciąganie się na służbę zbrojną do Zakonu do walki z Polską, sprzymierzoną z husytami. Przyrzekł dobre warunki dla każdej kopii (złożonej z trzech konnych lub trzech uzbrojonych strzelców) po 20 złotych reńskich na miesiąc. Popis zaciężnych miał odbyć się w Chojnicach, po czym zamierzano tam wypłacić połowę żołdu. Szczególny oddźwięk wezwanie to miało znaleźć w Turyngii i w tzw. Vögtlandzie, przy pomocy panów von Plauen, chociaż same zaciągi były dokonywane z dużym opóźnieniem. Także brak rezerw pieniężnych u wielkiego mistrza miał powodować poważne komplikacje. W dodatku margrabia Fryderyk I zabronił przemarszu zaciężnych z Turyngii przez Brandenburgię, a książęta sascy zakazali w ogóle zaciągów dla Zakonu. Rusdorf wysłał także swego przedstawiciela z apelem do miast wendyjskich Hanzy na czele z Lubeką, prosząc o dosłanie marynarzy (tzw. Schiffskinder), którzy jako piechota nadawali się przede wszystkim do obsady zamków. Próbował też zaciągnąć nawet niektórych korsarzy z zachodniej strefy Bałtyku, zapewniając im bezpieczeństwo na czas służby dla Zakonu, jednak bez większego rezultatu.

Rusdorf, planując ofensywne uderzenie na północne ziemie Polski, polecił przed połową maja 1433 r. zbudować most (zapewne pontonowy) drewniany na Wiśle pod Toruniem, przy czym drewno na budowę wysyłano drogami wodnymi aż z północnych regionów Prus (z komturstw elbląskiego i dzierzgońskiego). Nie ulega wątpliwości, iż most ten miał ułatwić przejście wojsk Zakonu z terenu Prus właściwych i z ziemi chełmińskiej na obszar Kujaw w celu ich pustoszenia, w wypadku ataku wojsk husycko-polskich na Nową Marchię.

Już bowiem przed połową maja 1433 r. wójt krzyżacki Nowej Marchii Henryk Rabenstein był ostrzegany przez radę Frankfurtu nad Odrą o zamierzonym ataku husytów, którzy już znajdowali się niedaleko ich miasta, przy czym Jagiełło miał zaatakować Pomorze Gdańskie z Tucholą na czele. Rabenstein już 25 maja wiedział o koncentracji „sierotek" nad Odrą i kierunku ich przyszłego marszu wraz z wojskami polskimi i wezwał rycerstwo nowomarchijskie pod broń, niepokojąc się o słabe zabezpieczenie miast. Apelował więc do wielkiego mistrza o spieszną pomoc, aby uniknąć spustoszenia kraju.

Było już jednak za późno na realne zabezpieczenie Nowej Marchii. Wielki mistrz zdołał tylko w końcu maja skierować oddziały, także zaciężnych, na czele z komturem gdańskim do południowej strefy Pomorza Gdańskiego, do regionu Tucholi. Komtur gdański Walter von Kirskorff planował jeszcze 6 czerwca wysłanie stamtąd oddziałów konnych do wójta nowomarchijskiego, jednak spotkał się z oporem tak rycerstwa, jak i miast i - nieopłaconych w porę - zaciężnych. Powiodło się tylko wzmocnienie załóg zamków pomorskich, w Tucholi, Świeciu i Człuchowie, przy pomocy marynarzy, którzy także wzmocnili zamek gdański. (Zakłada się, iż mogło być w sumie tysiąc marynarzy na żołdzie Zakonu i miast pruskich). Ale nie mogło to osłonić Nowej Marchii przed zbliżającym się uderzeniem z południa i wschodu..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 183-187

"...Przejście wojsk „sierotek" z regionu Brandenburgii na Dolny Śląsk w rejonie Głogowa nastąpiło 18-19 maja. Przeprawiły się one wówczas na prawy brzeg Odry, przy pomocy księcia głogowskiego Henryka oraz Piotra Szafrańca, jako reprezentanta Jagiełły, wraz z 200 konnymi. Liczebność wojsk husyckich była podawana na 5-7 tysięcy, głównie pieszych, 900 koni i 120 wozów bojowych. Obserwatorzy zgodnie podkreślali ich słabe wyposażenie, zwłaszcza w odzież i buty, a także pomór panujący wśród koni. Brakom odzieży i obuwia zapobiegły od razu władze polskie dostawami z miast wielkopolskich. Liczebność wojsk husyckich istotnie nie odpowiadała pierwotnym oczekiwaniom strony polskiej (zawiedzionej wycofaniem się oddziałów taborytów), jednak mimo tego mogły one przez zaskoczenie i przy szybkim posuwaniu się wozami bojowymi, na których transportowano „bożych wojowników", odegrać ważką rolę, także dzięki wsparciu jazdą szlachty wielkopolskiej. Wyżsi dowódcy „sierotek" na czele z Janem Czapkiem udali się do Poznania, gdzie odbyli (przed 25 maja) naradę z obecnym tam Jagiełłą i jego doradcami, niewątpliwie dotyczącą kierunku dalszego pochodu do Nowej Marchii.

Wojska „sierotek" skierowały się potem z Głogowa na północ przez Świebodzin, dochodząc w końcu maja do zachodniej granicy Królestwa Polskiego w rejonie Międzyrzecza. Dołączyły tam do nich oddziały szlachty wielkopolskiej, których dowódcą był wojewoda poznański Sędziwój Ostroróg. Niewątpliwie wojska te w Wielkopolsce przekroczyły Wartę koło Skwierzyny, dokonując tylko rekonesansu w okolice Santoka (przed 2 czerwca). Potem jednak skierowały się na wschód drogą wiodącą wzdłuż bagnistej doliny Noteci obok nadgranicznego, spornego Drezdenka, obok którego znajdowały się przed 3 czerwca. Następnie skierowały się do Wielenia, przeprawiając się tam na prawy brzeg Noteci i kierując się następnie na zachód do wschodniej strefy Nowej Marchii..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 188-189

"...Wojnę mieli rozpocząć Husyci. Przekroczywszy Odrę koło Krosna, bawili oni czas jakiś w okolicy tego miasta, czekając na Wielkopolan. Był to lud obdarty, bosy, na złych koniach, które im padały w wielkiej liczbie; jakkolwiek, zdaje się, nie szli przez polskie ziemie, to jednak trzeba ich było stąd zaopatrywać w niezbędne potrzeby: wiemy, że kanonicy poznańscy płacili im kontrybucję, że miasta wielkopolskie dostarczyć im musiały obuwia, Gniezno, Kościan po 100 par, inne jakieś miasto 200 itd. Kiedy nadszedł z ruszeniem wielkopolskim Sędziwój z Ostroroga, połączone siły około 7 czerwca, więc jeszcze przed upływem rozejmu, wkroczyły do Nowej Marchii, Husytów około 5000 pieszych, 900 konnych i 120 wozów zbrojnych z ludźmi, Wielkopolan, jak się zdaje, około 8000 konnych, razem 10 000 ludzi. Polecono było nie zatrzymywać się długo, lecz zniszczyć, co można, i przez Santok spieszyć do Pomorza. W tym właśnie Husyci byli mistrzami i z przerażającą szybkością przelecieli kraj niosąc śmierć i pożogę. Padło ofiarą najpierw miasto Friedeberg, potem Woldenberg (Dobiegniewo) i inne, razem miast dwanaście. Obroniły się tylko Landsberg i Königsberg. W zdobytym Choszcznie (czyli Arnsbergu), silnie położonym, pozostawiono załogę, która cały ten kraj w posłuszeństwie dla króla utrzymać miała i aż do zawarcia pokoju rzeczywiście utrzymała. Wójt Nowej Marchii, Henryk Frauenstein, nie był w stanie rozwinąć skutecznej obrony, albowiem był za słaby, a prośby jego do mistrza o pomoc niewiele pomagały. Zbliżało się bowiem już tymczasem drugie i większe wojsko polskie ku granicom Pomorza i wszystkich granic równocześnie strzec należało. Żmudzini właśnie napadli na sąsiednie kraje pruskie i dotarli aż do Kłajpedy; grzmoty dział odstraszyły ich wprawdzie od miasta, ale czuwać na żmudzkiej granicy było rzeczą konieczną. Podobnie zebrały się znaczne siły mazowieckie i polskie koło Płocka i na granicach Mazowsza, jak sądzono, w zamiarze uderzenia na sąsiednią twierdzę Johannisburg; trzeba było i tutaj spiesznie zwoływać zobowiązanych do broni i posyłać posiłki, i ani myśleć nie było można o opuszczeniu tych granic. Wielki mistrz miał od mistrza tutejszych Joannitów, Baltazara von Schlieben, doniesienie o całym planie Polaków, mimo to nic na to poradzić nie umiał. Zaczęły też poprzednie dyplomatyczne zabiegi Polaków wydawać owoce; gdy bowiem Czapek i Sędziwoj bawili w Nowej Marchii, wypowiedział wojnę Zakonowi Bogusław książę słupski, a z nim miasto Starogród i 12 przedstawicieli szlachty pomorskiej ze swoimi adherentamin; stanęli także po stronie Polaków panowie von Wedel, Tuczno i Falkenberg, złożywszy hold królowi polskiemu i, czego się Zakon najmniej spodziewał, nawet sąsiedni Joannici, których zamek Santok, czy to z rozkazu samego mistrza von Schlieben, czy przez samowolę burgrabiego, poddany został dobrowolnie Polakom. Wójt Nowej Marchii rzucił się za to wściekle na jego dobra, w okolicy Międzyrzecza polskiego leżące, i zniszczył je lub spalił Książę Bogusław za to bez trudności zajął miasto Arnswalde, którego mieszkańcy „z obawy przed wojskami króla polskiego" poddali się temuż królowi i hołd mu złożyli. Na próżno mistrz odwoływał się do poddanych księcia ; i ci poddani, jak widzieliśmy, zgadzali się z księciem i również po stronie Polski walczyli. Co jednak było rzeczą najgorszą, to to, że mistrz na własne wojska spuścić się nie mógł. Zaciężni, powiada współczesny pisarz chełmiński, dla żołdów nie dla wojny przybyli ; sami oni rabowali i nie chcieli pełnić służby, bo im żołdu nie płacono. Wielki mistrz czynił co mógł, lecz mimo jego surowych nakazów, nie zawsze dochodziły go uchwalone przez stany podatki wojenne. Nawet komturowie wymawiali się od dostarczania zasiłków pieniężnych, a tym bardziej ludność, zwłaszcza ziemi chełmińskiej. Gdzieniegdzie nie chciano pełnić i służby wojennej. Miasto Gdańsk oświadczyło, że wtedy wyjdzie w pole, gdy sam wielki mistrz wyruszy. Chełmnianie zaś, gdy ich wnet potem powołano do Gniewu dla obrony Pomorza, utrzymywali, że oni nie są zobowiązani iść dalej jak do Drwęcy, Osy i Wisły, i tylko z dobrej woli chcą służyć mistrzowi tym razem, ale jeżeli im zostawi czasu, aby się mogli uzbroić, jeżeli przyśle im pieniędzy, zbroi i koni, i jeżeli im da rękojmię wynagrodzenia za niewolę i szkody. Widocznie podobały im się wolności polskie, i zapewne skutkiem propagandy polskiej takie swojemu władcy stawiali żądania..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 230-232

"...Wkroczenie tam wojsk husycko-wielkopolskich nastąpiło najpewniej 5-6 czerwca, przy czym pierwsze uderzenie spadło na najbliżej położone ośrodki miejskie - Dobiegniewo i Strzelce Krajeńskie, po drodze palono wsie chłopskie i dwory rycerstwa nowomarchijskiego wraz z kościołami Ten drugi ośrodek miejski początkowo bronił się i został zajęty podstępem, przy pozorowaniu rokowań z mieszczanami, a przy jednoczesnym podkopaniu się pod mury miasteczka. Większość mieszkańców zabito, a wówczas stacjonujące w pobliżu oddziały zaciężnych Zakonu wycofały się spiesznie. Natomiast Dobiegniewo uległo spaleniu. Wywołało to panikę w innych ośrodkach; w Myśliborzu przerażeni mieszczanie opuścili miasto z dobytkiem, tak że 9 czerwca świeżo przybyli tam zaciężni krzyżaccy z Henrykiem Reuss von Plauen z Turyngii zrezygnowali z obrony i przenieśli się na zachód do Chojny, zamierzając w niej się bronić. Przebywający na północny zachód w Choszcznie wójt Rabenstein, przerażony apelował 9 czerwca do wielkiego mistrza o pomoc, mimo iż dotarli już świeżo zwerbowani zaciężni z Plauenem, Wójt obsadzał nimi miasta, które mogły stać się przedmiotem kolejnego ataku husytów i wojsk polskich, wzmacniających się stale liczebnie. W pierwszym rzędzie została wzmocniona załoga Gorzowa nad Wartą, głównego ośrodka nowomarchijskieg o. Dotarło tam 1000-1100 konnych zacięż- nych, zaciągniętych spiesznie w Brandenburgii, a broń i proch zakupiono we Frankfurcie nad Odrą. Na ratunek wójtowi pospieszył też komtur cziuchowski Bernard von Schönburg, który obrał jednak okrężną drogę północną, docierając 10 czerwca do Drawska Pomorskiego, zamierzając połączyć się z Rabensteinem; istotnie, dwa dni później był już w Choszcznie, planując wraz z wójtem i Plauenem stawienie oporu wojskom husycko-polskim.

Nie miało już jednak dojść do tego, a 9 czerwca tabor husycki i oddziały wielkopolskie spod Strzelec Krajeńskich udały się pod Gorzów. Miasto, bronione silną załogą, nie zamierzało kapitulować mimo podjętego oblężenia które trwało kilka dni. Wojewoda Ostroróg z obozu pod miastem wzywał 12 czerwca szlachtę wielkopolską, zmierzającą na wyprawę, aby najpóźniej do 14-ego przybyła pod Gorzów.

Brak sprzętu oblężniczego i ciężkiej artylerii spowodował, iż zgodnie z nakazem Jagiełły oddziały husycko-wielkopolskie dłużej nie oblegały Gorzowa i już 15 czerwca, a więc po sześciu dniach - skierowały się na północny zachód, docierając do opuszczonego przez mieszczan Myśliborza. Wójt nowomarchijski żywił obawy, że następnie ruszą na zachód do „kąta cedyńskiego", tj. do linii Odry, a po drodze do miasteczka Chojny, które było obsadzone już przez znaczną liczbę zaciężnych z Plauenem; Rabenstein zamierzał także przybyć tam z Choszczna z 500 końmi, aby utrzymać Chojnę dla Zakonu. Istotnie oddziały husycko-polskie spod Myśliborza skierowały się pod Chojnę i krótko ją oblegały, jednak bez rezultatu. Wiadomo, iż z położonego od niej na południe miasteczka Moryń ludność uciekła zapewne chroniąc się do Kostrzynia nad Odrą i Gorzowa które ocalały. Wydaje się, iż po odejściu spod Chojny wojska husycko-polskie operowały następnie przez kilka dni tylko w środkowej części Nowej Marchii, niszcząc niektóre miasteczka (jak Lipiany) i osady wiejskie Łącznie miało zostać opanowanych i zniszczonych dwanaście miasteczek nowomarchijskich.

Natomiast w położonym na północ Choszcznie obecni tam zaciężni wraz z komturem człuchowskim chcieli w połowie czerwca opuścić miasto. Wszelkie namowy wójta nowomarchijskiego, aby jednak bronić Choszczna okazały się bezowocne; zaciężni uznawali, iż nie jest ono przygotowane do obrony.

Sytuacja Zakonu w Nowej Marchii uległa pogorszeniu, gdyż w połowie czerwca do akcji zbrojnej włączyły się oddziały zbrojne księcia słupskiego Bogusława IX, przyłączającego się wraz z częścią poddanych do wojny po stronie Polski. W tym też czasie wystosował on list wypowiedni do wielkiego mistrza podobnie uczyniło miasto Stargard oraz niektórzy przedstawiciele rycerstwa pomorskiego (jedynie Słupsk i okoliczne rycerstwo zachowali wyraźną rezerwę i dążyli do neutralności). Także książęta szczeciński i wołogojski odmówili pomocy Zakonowi, wspierając akcję wojsk husycko-polskich. Oznaczało to atak od strony północno-zachodniej z Księstwa Pomorskiego na północną strefę Nowej Marchii, dotąd nie objętą działaniami akcji husycko-polskiej. Oddziały pomorskie zajęły przed 21 czerwca Choszczno. Jego mieszkańcy bez oporu przyjęli wojska pomorskie, jednak przysięgę wierności złożyć chcieli na wierność królowi polskiemu. Dzięki temu miasto ocalało, a wprowadzona tam niebawem załoga polska strzegła je przed posunięciami wojsk zakonnych.

Wieści o wkroczeniu wojsk husycko-polskich do Nowej Marchii dotarły już 7 czerwca do Malborka. Wielki mistrz zalecił natychmiast komturowi gdańskiemu, aby z regionu Tucholi wysłał część zbrojnych z pomocą wójtowi nowomarchijskiemu Rabensteinowi. Próba dosłania dodatkowych sił z Gdańska zawiodła, gdyż rada jego okazała się oporna wobec tego postulatu, wyrażając przy tym sarkastyczną opinię, iż gotowa jest dać posiłki zbrojne tylko wtedy, gdy sam wielki mistrz wyruszy w pole. Rusdorf nie odważył się jednak na taką decyzję, ale jednocześnie polecił wielkiemu marszałkowi Jostowi Struppergowi w Królewcu, aby z siłami zbrojnymi Prus Dolnych spiesznie przybył nad Wisłę i ruszył na pomoc Nowej Marchii. Wielki marszałek istotnie podjął od razu akcję zebrania sił dolnopruskich, jednak miało mu to zabrać kilka tygodni. Musiał jednakże część oddziałów zachować dla obrony regionu Kłajpedy przed spodziewanymi wypadami Żmudzinów. Istotnie dokonali oni w końcu czerwca wypadu pod zamek kłajpedzki. Atak ten wprawdzie został odparty ogniem artylerii, ale obawa przed ponowieniem się podobnej akcji istniała.

Rusdorf nie ustawał jednak w zamiarze zyskania pomocy od wielkiego Gdańska, zwłaszcza gdy już w połowie czerwca otrzymał wiadomość, iż wojska husytów i Polaków zamierzają z Nowej Marchii przejść na Pomorze Gdańskie i dotrzeć do Bałtyku. Także wiadomość o przyłączeniu się księcia słupskiego Bogusława IX do akcji husycko-polskiej w Nowej Marchii spowodowała u schyłku czerwca nasilenie wezwań do rady gdańskiej, aby wysłała posiłki z wozami wojennymi i z żywnością na osiem tygodni. Ostrzegał też miasto przed szpiegami husytów i Polaków, oraz zalecał kontrolowanie karczem i przybyszy. Jednak apele te nie skutkowały, gdyż Gdańsk myślał głównie o własnej obronie. [...]

Dodatkową trudność dla wielkiego mistrza stanowiła konieczność zabezpieczenia linii Drwęcy, tj. ziemi chełmińskiej przed groźbą wypadu polskiego z ziemi dobrzyńskiej. Już od 20 czerwca rycerstwo z zachodniej strefy ziemi chełmińskiej gromadziło się na południe od Kowalewa w pobliżu Drwęcy, aby udaremnić próbę jej sforsowania koło Lubicza lub Golubia przez wojska polskie. Przybywały one do ziemi dobrzyńskiej także z Mazowsza, a częściowo z ziemi łęczyckiej i sandomierskiej, łącząc się z miejscowym rycerstwem. Zapewne była to tylko pozorowana akcja polska, przy pogłoskach o planowanej przeprawie Jagiełły do ziemi dobrzyńskiej przez Wisłę koło Bobrownik, jednak związała ona istotnie znaczną część sił ziemi chełmińskiej.

Realną pomoc dla północnej strefy Nowej Marchii wielki mistrz zapewnił poprzez dosłanie tam oddziałów komtura gdańskiego spod Tucholi. Dotarł on w połowie czerwca do północnego cypla Nowej Marchii, do zamków w Świdwinie i Drawsku Pomorskim, obsadzając je zbrojnymi i zaopatrując w żywność. Wzywał jednak komturów dzierzgońskiego i elbląskiego z regionu Tucholi, aby i oni wzmocnili obronę tych ośrodków, gdyż większość ściągniętych świeżo przez Zakon zaciężnych (około 2000 konnych) znajdowała się w Gorzowie i Chojnie. Istotnie obaj komturowie pospieszyli ze swoimi oddziałami do północnego regionu Nowej Marchii i dotarli do Drawska (u schyłku czerwca).

Jednak do oblężenia tego ośrodka czy Świdwina nie doszło, gdyż oddziały husycko-wielkopolskie już w pierwszych dniach lipca (a więc po czterotygodniowym niszczeniu środkowej części Nowej Marchii) skierowały się na wschód i - niewątpliwie poprzez ziemię wałecką - dotarły do południowej strefy Pomorza Gdańskiego. W czasie tego pochodu nastąpiło poddanie się przedstawicieli wpływowej rodziny Wedlów ze Złocieńca i Drawna (posiadającej też dobra w Tucznie w polskiej ziemi wałeckiej), którzy uznali zwierzchnictwo władcy polskiego. Natomiast w nieznanych bliżej okolicznościach poddał się także Polsce zamek joannitów w Santoku (chociaż bez wiedzy jego zwierzchnika z Brandenburgii - mistrza joannitów Baltazara von Schliebena). Opuszczając z husytami zniszczoną znacznie, zwłaszcza środkową i wschodnią Nową Marchię oddziały wielkopolskie zostawiły swoje załogi w Choszcznie w Santoku; zwierzchnictwo polskie było też uznawane przez część Wedlów w ich posiadłościach koło Złocieńca..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 189-191

"...W okresie czerwcowego pobytu wojsk „sierotek" i wielkopolskich w Nowej Marchii zaczęto realizować drugą część akcji militarnej Polski wobec Prus Krzyżackich, tj. zebranie się większości pospolitego ruszenia w wielkopolskim Kole nad Wartą i skierowanie go na północ. Istotnie, do 24 czerwca zebrały się w Kole oddziały pospolitego ruszenia, głównie małopolskiego. Podczas narady Jagiełły, odbytej w czasie zjazdu ekspedycyjnego przeciw Krzyżakom z udziałem czołowych radców małopolskich na czele z biskupem Oleśnickim i częściowo wielkopolsko- kujawskich, zdecydowano, iż król ze względu na podeszły wiek i osłabienie wzroku nie stanie - jak byłoby zgodnie ze zwyczajem polskim - na czele tej wyprawy pospolitego ruszenia, lecz przekaże dowództwo kasztelanowi i staroście krakowskiemu Mikołajowi z Michałowa. Miał on sprawować naczelne dowództwo nad całością pospolitaków (a więc i oddziałami wielkopolskimi), jak i oddziałami zaciężnymi, które powinny dojść w toku kampanii. Pełnił on więc odtąd funkcję „dowódcy naczelnego (capitaneusgeneralis) wojsk Królestwa Polskiego", co odpowiadało funkcjom - przyszłego - urzędu hetmana. Otrzymał on od króla i rady koronnej polecenie, aby w czasie wyprawy spustoszyć tylko Pomorze, nie podejmując akcji oblężniczej miast i zamków; była ona możliwa tylko pod koniec wyprawy dla pozostawienia zbrojnych załóg w celu obrony nadgranicznych ziem polskich. Wyprawa powinna więc mieć wyłącznie charakter represyjny, bez próby opanowania zamków czy miast pomorskich. Skierowanie jej na obszar Pomorza Gdańskiego, dotąd oszczędzanego w wojnach z lat 1414-1422, miało na celu pominięcie zniszczonych już silnie terenów ziemi chełmińskiej, czy Prus właściwych. Łatwiej tam było połączyć się z grupą „sierotek" i Wielkopolan. Celem ostatecznym wyprawy było zmuszenie władz Zakonu do porzucenia Świdrygiełły i pogodzenie się wielkiego mistrza z nową sytuacją na Litwie, bez wysuwania większych żądań terytorialnych ze strony polskiej.

Król opuścił następnie Koło i przeniósł się do pobliskiego Konina (od 27 czerwca), gdzie przebywał przez kilka tygodni, później zaś w Sieradzu (od 22 sierpnia), w każdym razie na terenie Wielkopolski, skąd łatwiej było mu kontaktować się z naczelnym dowództwem na Pomorzu Gdańskim.

Wojska pospolitego ruszenia wyruszyły zaraz po 25 czerwca na północ, zmierzając przez Kujawy do Bydgoszczy, gdzie przeprawiwszy się przez Brdę weszły do krzyżackiego już regionu Świecia nad Wisłą, który zaczęły pustoszyć. Następnie skierowały się na zachód, przebywając południową strefę Borów Tucholskich i docierając do Tucholi. Zdobycie tego miasta i zamku, dobrze zaopatrzonych i bronionych przez silną załogę Zakonu, także w artylerię, było mało realne. Dlatego naczelne dowództwo polskie ograniczyło się tylko do pustoszenia i tego regionu. Za armią polską podążały ściągające etapami oddziały zaciężnych, których rotmistrzowie (pochodzący głównie ze Śląska lub Czech) w dniach 13-14 lipca wystosowali z Bydgoszczy listy wypowiednie do wielkiego mistrza. Wojska polskie skierowały się spod Tucholi 25 kilometrów na zachód, ponownie przeprawiając się przez Brdę i docierając 15 lipca pod Chojnice, już od tygodnia oblegane przez wojska husyckie i oddziały wielkopolskie. Wojska te, jak już wspomniano, w początkach lipca wkroczyły z Nowej Marchii do południowo-zachodniej strefy Pomorza Gdańskiego, gdzie początkowo rozłożyły się obozem w lasach w rejonie Czarnego (Hamersztyna). Dalej zapewne przeszły obok warownego zamku w Człuchowie, dobrze przygotowanego do obrony i skierowały się na pobliskie Chojnice. Oddziały husycko-polskie docierały tam 6 i 7 lipca, a tego ostatniego dnia otoczyły miasto, przystępując do jego oblężenia.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 192-193

"...Nie znajdując wtedy nigdzie większego oporu wojska czesko-polskie w czterech niespełna tygodniach całą niemal Nową Marchię zamieniły w zgliszcza i ruiny, i pozostawiwszy załogę w Choszcznie i w innych zamkach, ruszyły pospiesznie na Pomorze: dnia 5 lipca były już w Hamersztynie, dnia 61. m. pod Chojnicami, które oblegać zaczęły. Tu nadeszły niebawem główne wojska polskie pod wodzą Michałowskiego. Spod Koła ruszyły one wprost na Pomorze różnymi drogami, i pod Bydgoszczą przeszły Brdę; stąd posuwały się wprost ku północy, mając po lewej ręce Jasieniec i Tucholę, i niszczyły, jak im przykazano, kraj okoliczny. Gdy podstąpiły pod Tucholę, pociski ogromnych dział nieprzyjacielskich zmusiły je do odstąpienia i rozłożenia się w borze o milę od miasta, choć i tam ich, zdumionych taką silą pocisków, działa z miasta dosięgały. Wkrótce więc i tu zwinięto obóz i prostą drogą udano się pod Chojnice. Darmo łudzili się mieszkańcy Chojnic nadzieją, że to odsiecz dla nich się zbliża, i spieszyli tłumnie na mury, aby się bitwie przypatrzeć. Jan Czapek ze Sierotkami, Sędziwój z Ostroroga i Mikołaj z Michałowa połączyli się tutaj razem, wielkie wojsko, dwadzieścia kilka tysięcy ludzi wynoszące, opasało miasto, a w nim znajdowała się mała załoga pod dowództwem Erazma Frischborna komtura Bałgi. Strach padł na oblężonych, mówiono, że gdyby uderzono bezzwłocznie na miasto, bez wątpienia, by je zajęto. Lecz tego w obozie polskim zaniechano, a następnie odbyto naradę, czy rozpoczęte oblężenie dalej prowadzić, czy też stosownie do otrzymanego rozkazu tylko kraj zniszczyć należy. Mimo listów i posłów króla, który, jak wiadomo, niedaleko w Koninie bawił, i mimo zdań naczelnego wodza i innych senatorów, zwyciężyło zdanie Sędziwoja z Ostroroga i postanowiono oblegać miasto..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 232-233

"...Wielki mistrz Russdorf pisał tylko skargi na wszystkie strony, komturowie na własną rękę przesuwali się z miejsca na miejsce, jednej myśli kierującej dopatrzeć się trudno, ani usiłowania, aby pokrzyżować plany przeciwników. Jeden tylko marszałek zakonny, Jodok Strupperger, zdawał się nosić z czymś podobnym i zebrawszy znaczniejsze siły, rozłożył się obozem koło wsi Schwarzenwalde. Gdyby tylko wytrwali na miejscu, lamentuje współczesny przyjaciel Zakonu, to bez wszelkiej bitwy kraj ocalał. Jakby to się bez bitwy stać mogło, tego zrozumieć nie można, ale to przecież jasne, że bez odparcia tych sił Polacy nic począć nie zdołaliby. Ale marszałek nie wytrwał, już to, że się czuł za słabym, bo ani sam mistrz ze swoim wojskiem nie współdziałał, ani komturowie porozrzucani, mimo jego nalegań, z nim się nie połączyli, woląc mścić się tymczasem na krajach księcia słupskiego; już to, że ze swojego wojska musiał wysyłać posiłki na miejsca zagrożone, lub też same jego oddziały, jak gdański i tczewski, porzucały go samowolnie, aby bronić własnych gniazd; już też, że zamyślał udać się do Grudziądza i Torunia, aby, wzmocniwszy się zaciągami chełmińskimi, wpaść stamtąd do Kujaw i w ten sposób zmusić Polaków do odstąpienia od Chojnic. Zamiar wpadnięcia do Kujaw, gdyby się dał uskutecznić, mógłby naprawdę nadać inny obrót wojnie, bo zagrażał tyłom Polaków; i w tym zamiarze marszałek, jak sam pisał, udał się rzeczywiście do Grudziądza. Ale nie doszło jednak do tego, bo zapewne nie dopisały, jak się spodziewać było można, zaciągi chełmińskie, a na granicach pomorsko-kujawskich pozostawiono dostateczne siły na straży; tu także rozłożył się, wyniesiony na starostwo bydgoskie, Dobiesław Puchała, który nadciągnął tymczasem ze Śląska ze swoimi Husytami i z 400 kopiami krakowskimi. Tylko komtur toruński z pomocą ostródzkiego wpadł w tym czasie do ziemi dobrzyńskiej i pustoszył ją aż do granic Mazowsza, co jednak na ogólny bieg wojny nie miało wpływu.

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 235

"...Przeciągający się pobyt pod Chojnicami doprowadzić mógł zresztą do uderzenia na nie oddziałów Zakonu, zebranych przez wielkiego marszałka Josta Strupperga z Prus Dolnych i Pomorza. Była to akcja w pełni uzgodniona z wielkim mistrzem, który na krótko od 9 do 13 lipca opuścił Malbork i przebywał w Elblągu lub Gdańsku, niewątpliwie próbując wpłynąć na zebranie sił zbrojnych z północnej strefy Pomorza, zresztą bez powodzenia. Wielki marszałek natomiast po 10 lipca przeprawił się z oddziałami z Prus Dolnych, do których doszedł kontyngent zbrojnych z biskupstwa warmińskiego, na lewy brzeg Wisły. Dotarty też do niego niektóre oddziały z Gdańska i z wójtostwa tczewskiego, a także wielkiego komtura Konrada von Erlichshausena. Struppeig zatrzymał się na południe od Starogardu Gdańskiego we wsiach Zblewo i Iwiczno, położonych przed pasem Borów Tucholskich i rzeką Wdą. Pod wpływem sugeje mienie przed spodziewanym atakiem husycko-polskim na ich miasta. Strupperg przesunął się wraz z wielkim komturem, komturem pokarmińskim i wójtem tczewskim nieco na wschód do komturstwa gniewskiego do wsi Czarnyłas, gdzie pozostawał bezczynnie przez ponad trzy tygodnie, śledząc przez wywiadowców sytuację pod Chojnicami i usiłując wpłynąć na podjęcie rokowań z husytami. [...]

Do obozu wielkiego marszałka pod Czarnym lasem dotarły już w końcu lipca pewne wieści spod Chojnic, iż Jan Czapek gotów byłby pośredniczyć w rokowaniach między Polską a Zakonem. Strupperg skłaniał się do tej koncepcji, doradzając wielkiemu mistrzowi, aby przedłożyć Czapkowi uprawnienia i postulaty Zakonu.

Jednak wielki mistrz, po przybyciu do Gdańska kilkutysięcznych oddziałów zaciężnych (przed 20 lipca), zdecydował udać się tam osobiście tak dla zawarcia wspomnianych już umów o zaciąg z ich rotmistrzami, jak i dla omówienia planu uderzenia na armię polsko-czeską pod Chojnicami. W wyniku tej narady (między 23-26 lipca) część zaciężnych, z Plauenem na czele, została skierowana do obozu wielkiego marszałka pod Czarnym lasem, z zaleceniem, aby dokonać w początkach sierpnia wyprawy do Tucholi i „poszukać wroga" (pod Chojnicami). Struppergowi dowódcy zaciężnych odradzili jednak w początkach sierpnia tę wyprawę, aby nie narażać całego kraju na niebezpieczeństwo, tj. na klęskę w walce w polu z husytami i Polakami, zwłaszcza przy braku większych liczebnie własnych oddziałów. W rezultacie wysłano tylko posiłki zbrojne do Tucholi i Człuchowa.

Wielki marszałek nie skłaniał się do większej wyprawy także ze względu na trudności z aprowizacją (brakowało już chleba), co powodowało zbiegostwo krajowych rycerzy, niepokoiły go też rabowania przez zaciężnych gospodarstw chłopskich w rejonie Starogardu. Aby jednak pokazać stronie polskiej możliwość ofensywnego działania, Strupperg zdecydował z rotmistrzami zaciężnych, iż obsadzą załogami nadwiślańskie zamki i miasta, po czym przejdą wraz z nimi przez Wisłę do Grudziądza. Następnie zamierzano przesunąć się do Torunia i po 10 sierpnia uderzyć stamtąd na Kujawy. Jednak wielki mistrz miał poufnie zarządzić zwołanie rycerstwa z Prus i ziemi chełmińskiej do Torunia, aby wspólnie z grupą wielkiego marszałka wpaść na ziemie Kujaw.

Plany te okazały się nierealne, tylko wielki marszałek przeniósł się na prawy brzeg Wisły i pozostawał z częścią zbrojnych w Grudziądzu (od 9 sierpnia). Do uderzenia na Kujawy, na których jeszcze do końca lipca brakowało oddziałów szlacheckich, a straż na ich ziemi pełnili tylko mieszczanie i chłopi, nie doszło, chociaż część sił z Prus Dolnych dotarła do ziemi chełmińskiej i znajdowała się w pobliżu granicy z Polską. Wprawdzie wielki mistrz polecił czekać na zebranie się dalszych sił dolnopruskich, komtur toruński von Wirsberg obawiał się jednak nadal koncentracji sił polskich, które mogłyby zaatakować i zniszczyć most pontonowy na Wiśle pod Toruniem, strzeżony przez marynarzy. Część ich patrolowała też na łodziach Wisłę. Zresztą jeszcze w pierwszej dekadzie sierpnia na Kujawy zostało dosłanych ośmiuset pieszych zaciężnych z Moraw, spod Chojnic skierowano też szlachtę kujawską; stanowiło to istotne zabezpieczenie przed atakiem z ziemi chełmińskiej. Było to powodem rezygnacji dowódców Zakonu z planu uderzenia na Kujawy.

Marynarze tworzyli także część załogi Świecia nad Wisłą, co prowadziło do konfliktów z mieszczanami na tle pokrycia kosztów żołdu. Było to też powodem niepokoju komtura świeckiego Henryka Marschalka, gdyż dwie trzecie marynarzy stanowili Polacy, ściągnięci z okolicznych wsi; komtur podejrzewał ich, iż „chętniej byliby u kacerzy (husytów), niż tutaj".

Zamek i miasto Świecie szykowały się do obrony; licząc się z atakiem husytów i Polaków po ich spodziewanym odejściu spod Chojnic. Dlatego komtur z największym wysiłkiem powstrzymywał nieopłaconych marynarzy, grożących odejściem. Także w Starogardzie prowadzone były prace nad wzmocnieniem obwarowań, a w Gdańsku otaczano nieufortyfikowane Stare Miasto drewnianą palisadą. Ośrodki te otrzymały też wzmocnienie załóg marynarzami.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 195-199

"...W początkach sierpnia uaktywnił się raz jeszcze książę słupski Bogusław IX. W odwecie za poprzedni przemarsz wojsk krzyżackich przez teren Księstwa Słupskiego (z połowy lipca) dokonał niszczącego wypadu do północnego cypla Nowej Marchii, docierając do rejonu Świdwina i zagrażając Drawsku Pomorskiemu. W dniu 20 sierpnia obiegł ten ośrodek, na którego ratunek dosłano ze Świdwina zaciężnych, co spowodowało odejście wojsk książęcych. Na tym działania wojenne w tym regionie zdawały się kończyć, gdyż tak strona pomorska, jak i wójt Nowej Marchii skłaniali się do pokoju w początkach września..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 199

"...W trudnej dla Zakonu sytuacji z lata 1433 r. liczyć on mógł tylko na uderzenie sprzymierzeńców - księcia Świdrygiełły i oddziałów inflanckiej gałęzi na północno-zachodnią Litwę. Planowane już na czerwiec uderzenie to opóźniło się, gdyż mistrz inflancki, von Rutenberg, dopiero 8 lipca wyruszył z Wenden z większością zebranych sił na Litwę, zmierzając do połączenia się ze Świdrygiełłą. Ten ostatni po zawarciu rozejmu z panami koronnymi na Rusi Czerwonej (do końca 1433 r.) miał pełną swobodę ruchów i zaplanował uderzenie z dwóch stron na centrum Litwy - Wilno. Armia jego wyruszyła w pole z Połocka w połowie lipca i połączyła się pod Brasławiem z wojskami inflanckimi, po czym zjednoczone siły dotarły pod Troki, których jednak nie zdołały zdobyć. Rezygnując z ataku na Wilno Świdrygiełło i Rutenberg skierowali się na południe, aby połączyć się z posuwającymi się od Łucka oddziałami sprzymierzonych książąt ruskich i stoczyć decydującą bitwę z cofającym się Zygmuntem Kiejstutowiczem. Jednak wojska jego pod Kłeckiem zdołały zahamować pochód oddziałów książąt ruskich z Wołynia. Spowodowało to odwrót wojsk Świdrygiełły i Rutenberga w kierunku Mińska, przy czym ulewne deszcze i choroby zaczęły dziesiątkować ich armie. Schorowany mistrz inflancki zawrócił na północ, a 18 września przybył z resztą swoich wojsk do Rygi; zmarł najdalej w końcu października 1433 r.

Przez cały czas wyprawy na Litwę Rutenberg nie miał żadnego kontaktu z wielkim mistrzem. W rezultacie Rusdorf nie zyskał żadnych korzyści z walki jego sprzymierzeńców, a przy tym sytuacja sojusznika - Świdrygiełły uległa osłabieniu w Wielkim Księstwie Litewskim. Najpewniej zaabsorbowanie wielkiego mistrza wyprawą husycko-polską na Pomorze Gdańskie uniemożliwiło jakiekolwiek wsparcie Świdrygiełły w jego walce z Zygmuntem Kiejstutowiczem.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 199-200

"...Cała kilkunastotysięczna armia skierowała się na wschód w kierunku Tucholi, której jednak nie próbowano zdobyć. Po przeprawie przez Brdę armia ruszyła dalej na wschód drogą przez Bory Tucholskie; 17-18 sierpnia obozowała we wsi Cekcyn. Zamierzała zaatakować potem Świecie nad Wisłą. Nie było ono dobrze przygotowane do obrony i liczyło na posiłki od wielkiego marszałka z ziemi chełmińskiej.

Do Świecia przybył także wielki komtur, Konrad von Erlichshausen, wraz z komturem dzierzgońskim oraz z Janem Bażyńskim, radcą wielkiego mistrza. Strona krzyżacka usiłowała bowiem nadal doprowadzić do rozmów rozejmowych za pośrednictwem Jana Czapka. W Cekcynie wysłannicy Zakonu spotkali się z nim i usłyszeli, iż chętnie wysłucha relacji o uprawnieniach Zakonu, oraz o „łamaniu układów pokojowych przez Polaków" (było to nawiązanie do punktu widzenia Zakonu!). Wielki komtur Konrad von Erlichshausen po powrocie wysłanników z Cekcyna natychmiast wezwał Rusdorfa, aby dosłał mu odpisy traktatów pokojowych Zakonu z Polską i dokumentów, potwierdzających łamanie tych pierwszych przez stronę polską.

Wojska husycko-polskie dotarły zapewne około 20 sierpnia pod Świecie, którego jednak nie oblegały, pustosząc tylko okolicę. Podjęte zaś zostały wstępne próby rokowań, przy czym przedstawiciele strony polskiej przedłożyli Czapkowi wykaz swoich postulatów. Nie były one wygórowane, gdyż zawierały tylko żądanie przekazania Polsce nadgranicznego Drezdenka w Nowej Marchii oraz miast i posiadłości szlacheckich w tym regionie, które poddały się już królowi polskiemu (tj. Choszczna, Złocieńca i Drawna). Natomiast Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska nadal pozostawać miały przy Zakonie; był to więc nawrót do warunków traktatu mełneńskiego z 1422 r. z korekturą granic wschodnich Nowej Marchii.

Jednak do sfinalizowania pertraktacji już nie doszło, a armia husycko-polska krótko przed 25 sierpnia ruszyła na północ wzdłuż lewego brzegu Wisły, Przechodząc tylko obok wzmocnionych załogami krzyżackimi miast Nowego i Gniewu (pod którym była 26 sierpnia). Marsz ten wywołał obawy wielkiego marszałka Strupperga, posuwającego się paralelnie z częścią oddziałów prawym brzegiem Wisły od Grudziądza do Kwidzyna (26 sierpnia był w Nebrowie naprzeciwko Nowego) i śledzącego marszrutę wrogów. Wzmocnił on załogę gniewską, dosyłając tam niezawodnego komtura bałgijskiego Fischborna z Chojnic. Wzywał wielkiego mistrza, aby zaraz wysłać na dolną Wisłę uzbrojone łodzie i statki z marynarzami i nie dopuścić do przejścia wojsk husycko-polskich na prawy brzeg rzeki, zwłaszcza na Żuławy Steblewskie (Gdańskie), gdzie husyci zamierzają zaopatrzyć się w bydło; należy też ustawić warty na groblach żuławskich. Gdańsk winien zaś zabezpieczyć statkami Wisłoujście, aby udaremnić możliwość przejścia wrogów na Mierzeję Wiślaną (sięgającą wówczas aż do ujścia Wisły). Było już powszechnie wiadome, iż wojska husycko-polskie zmierzają pod Gdańsk, dlatego wielki mistrz dosłał tam już około 20 sierpnia posiłki, nakazując radzie czujność, zwłaszcza na szlakach wodnych. Rusdorf zamierzał - zgodnie z radą wielkiego marszałka - wysłać na Wisłę marynarzy w uzbrojonych statkach i na łodziach, jednak nie można było ich nająć, gdyż Rada Gdańska wszystkich tych ludzi wzięła już na swoją służbę. Trwały też nadal prace przy fortyfikowaniu Starego Miasta Gdańska.

Wojska husycko-polskie nie podjęły jednak próby oblegania warownego zamku i miasta w Gniewie, grabiąc natomiast i mszcząc wsie pomorskie wraz z kościołami. Po przekroczeniu rzeki Wierzycy, skierowały się na północny zachód, docierając 28 sierpnia do wielkiego opactwa cysterskiego w Pelplinie. Padło ono wraz z kościołem ofiarą grabieży i zniszczenia ze strony oddziałów husyckich. W Pelplinie doszło też do kolejnej kontynuacji rozmów strony polskiej z wysłannikami Zakonu. Rozbiły się one z powodu oporu władz krzyżackich, upierających się przy przymierzu ze Świdrygiełłą

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 200-201

"...wojsko czesko-polskie odstąpiwszy od Chojnic, skierowało się najpierw ku swojej linii odwrotu, ku Swieciowi; wzmocniwszy jednak zapewne straż graniczną, ruszyło potem stąd dalej na północ; równolegle z nim, z drugiej strony Wisły, od Grudziądza, postępował marszałek, zarzuciwszy plan kujawski. Chciał oczywiście bronić możliwej przeprawy przez Wisłę; lecz na tym cała jego działalność się skończyła: ciągnął on jakby dla honorowej asystencji nieprzyjaciołom i dla przypatrywania się zza Wisły, jak wsie i miasta z drugiej strony zamieniały się w zgliszcza. Wojsko czesko-polskie tymczasem przeszedłszy koło Nowego i Gniewa, gdzie już waleczny obrońca Chojnic Frischborn stanął załogą, do nowej gotów walki, zajęło klasztor pelpliński, który, zabawiwszy w nim czas jakiś, bijąc w kościele bydło jak w stajni, zburzono „tak okropnie, że niech Bóg uchowa"; stąd dnia 29 sierpnia stanęło pod murami Tczewa.

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 235-236

"...Tymczasem już toczyły się i rozbiły negocjacje o pokój. Przed tygodniem zgłosili się do obozu polskiego w tym celu Krzyżacy i zgodzono się po wielu rokowaniach na to, że w klasztorze pelplińskim mieli dać ostateczną na warunki polskie odpowiedź, z pomiędzy których głównym było żądanie, aby Zakon Świdrygiełłę opuścił. Jeszcze jednak za mało strat ponieśli Krzyżacy, aby się na takie żądanie zgodzili: toż w Pelplinie oświadczyli, że Świdrygiełły nie opuszczą, i na tym się rokowania zerwały..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 237

"...Zdobycie Tczewa 29 sierpnia 1433 r. było największym sukcesem w toku dotychczasowej wyprawy husycko-polskiej, uzyskanym jednak dzięki przypadkowemu pożarowi miasta. Opanowanie jego pozwalało tym bezpieczniej skierować całą armię husycko-polską pod główny cel wyprawy - pod Gdańsk. Jednak jeszcze 30 sierpnia obaj głównodowodzący - Mikołaj z Michałowa jako faktyczny hetman polski i Jan Czapek z San, jako „dowódca wojsk Czechów" - wystosowali z Tczewa pismo do Gdańska. Informowali w nim o bezowocnych rokowaniach z Zakonem w Pelplinie, co spowoduje następstwa w postaci szkód niech więc gdańszczanie szybko zastanowią się, w jaki sposób mogą się od nich uchronić (tj. przez poddanie się). Apel ten nie spotkał się jednak z odzewem i po krótkim odpoczynku oddziały husycko-polskie wyruszyły na północ w kierunku Gdańska (zapewne 31 sierpnia) w niszczącym pochodzie.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 202

"...To dało wodzom polskim, Michałowskiemu i Czapkowi, powód do wysłania z Tczewa dnia 30 sierpnia listu do Gdańska, na który stąd ciągnąć mieli, listu, będącego jednym dowodem więcej na to, jaką to destrukcyjną walkę Polacy wówczas z Zakonem prowadzili. Kiedy Zakon pokój odrzucił, to niech jego poddani do tego go zmuszą: przedstawiwszy więc gdańszczanom, jak panowie ich zerwali rokowania, jedynie dla owego Świdrygiełły zapewniają ich, że nie chcą im szkód czynić, do tego jednak będą zmuszeni, gdy wojna potrwa dalej; i odzywają się do nich jako do kupców pokój miłujących, aby sami zawczasu zapobiegli tym nieszczęściom, które ich spotkać muszą, i aby im jak najprędzej dali odpowiedź, albowiem oni niechętnie im szkody wyrządzaliby..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 237

"...Miasto było pod koniec sierpnia gorączkowo przygotowywane do obrony tak przez mieszczan z Głównego Miasta Gdańska, jak i przez urzędników Zakonu. W końcu sierpnia na zamek gdański przybyli wielki komtur i komtur gdański, którzy przyspieszali kończenie prac przy palisadzie Starego Miasta, aby utrudnić od północy dostęp do Głównego Miasta. Wielki marszałek, który przesunął się z Pomezanii na teren Wielkich Żuław nad Wisłę Elbląską, do miejscowości Żuławki, dosłał stamtąd trzystu zbrojnych do Gdańska. Usiłował też zabezpieczyć Leniwkę, aby nie dopuścić do przejścia wojsk husycko-polskich na Mierzeję Wiślaną, miał jednak ciągle za mało zbrojnych, także chłopów.

Pod wrażeniem upadku Tczewa wielki mistrz natychmiast zaalarmował Gdańsk, aby baczyć lepiej na własnych mieszczan oraz zniszczyć zabudowania na przedmieściu i pod murami, ażeby uniknąć przeniesienia się pożaru.

Mikołaj z Michałowa i Jan Czapek po dotarciu z Tczewa do wsi Pruszcz Gdański, około 10 kilometrów na południe od Głównego Miasta Gdańska, zwrócili się ponownie do Rady Gdańskiej ze skargą na Zakon, który nie dopuszcza do pokoju, co prowadzi do zniszczenia kraju. Rada, w porozumieniu z wielkim komturem, odpowiedziała, że napisze o tym do wielkiego mistrza, a odpowiedź jego przekaże obu dowódcom. Był to podstęp, aby powstrzymać jeszcze na jakiś czas wojska polsko-husyckie w Pruszczu, a w tym czasie doprowadzić do końca zabezpieczenie Starego Miasta oraz statków w porcie nad Motławą. Zwłoka ta nie trwała jednak długo, gdyż już w południe 1 września armia polsko-husycka dotarła na wyniosłą Biskupią Górkę, położoną na południowy zachód od Głównego Miasta, na wysokości Starego Przedmieścia. Ostrzał wojsk polsko-husyckich przez artylerię gdańską był mało realny wskutek zbyt znacznej odległości, podobnie jak i ostrzeliwanie miasta z dział na Biskupiej Górce. Oddziały polsko-husyckie operowały więc na przedmieściach, niszcząc zabudowania; dotarły także do portu nad Motławą, gdzie częściowo zniszczyły umocnienia. Na wypady załogi z miasta dowódcy krzyżaccy i miejscy nie zgodzili doszło tylko do sporadycznej, niewielkiej potyczki.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 202

Dowództwo polsko-husyckie zastało Główne Miasto Gdańsk dobrze przygotowane do obrony, a nie miało takiej liczby dział, aby skruszyć mury i podjąć próbę szturmu (przykład Chojnic działał zresztą tutaj ostudzająco). Ograniczało się więc tylko do kierowania wypadów w okolice miasta i palenie wsi, przy czym ofiarą (przed 3 września) padł także klasztor cystersów w Oliwie. Już 4 września armia polsko-husycka odeszła spod Gdańska na północ i dotarła do brzegów Zatoki Gdańskiej (zapewne w okolicach Brzeźna lub Jelitkowa). Oddziały husyckie wykąpały się w jej wodach, których fale wywarły na nich silne wrażenie. Czapek miał przemówić, iż osiągnęli w tym miejscu „koniec świata" i nie mogą się dalej posuwać, gdyż nie pozwalają na to wody morza. Miano też zabrać wody morskiej do butelek, aby pochwalić się w domach.

Oddziały polsko-husyckie zawróciły potem na południe, gdyż główny cel - zniszczenie kraju aż po Bałtyk - zostało spełnione; o zdobyciu Gdańska nie mogło być mowy. Dlatego dowództwo polsko-czeskie skierowało oddziały na południe. Pobyt ich wojsk przy ujściu Wisły wywarł jednak duże wrażenie na wielkim mistrzu, tym bardziej że w tym samym czasie on sam niedomagał Nie był też w stanie ponownie zaopatrzyć w ludzi i broń Człuchowa, Tucholi i Chojnic, które mogły stać się obiektem ataku wracających wojsk husyckich.

Dlatego też Rusdorf w początkach września skłaniał się już do ponowienia rokowań z husytami i Polakami. Wielki marszałek 4 września miał udać się do niego na naradę do Malborka; proponował wielkiemu mistrzowi wzmocnienie załogi Chojnic z okolicznych miasteczek i chłopami, chociaż nie wierzył, aby husyci mogli długo obozować pod miastem, gdyż wszystko jest wokół zniszczone

Niepokój władz Zakonu budziła też koncentracja większych sił polskich, w tym sporo zaciężnych czeskich na Kujawach koło Raciążka, i pogłoski, iż mają one zbudować most na Wiśle lub łodziami przeprawić się do ziemi dobrzyńskiej, a następnie zaatakować ziemię chełmińską. Komtur toruński proponował nawet wielkiemu mistrzowi, aby zgromadzić w porę siły i uderzyć na ziemię dobrzyńską, w której także gromadzą się wojska polskie i zająć ten obszar. Komtur zwołał zresztą na początek września rycerstwo ziemi chełmińskiej do pełnienia straży przed ewentualnym atakiem zza Drwęcy. Zaniepokojony wielki mistrz usiłował dosłać (po 5 września) komturowi toruńskiemu posiłki pod wodzą wielkiego marszałka także z biskupiej Warmii, Pomezanii, Powiśla i z Prus Dolnych, które miałyby w przyszłości uderzyć na Kujawy. W rzeczywistości doszło tylko do sporadycznych wypadów polskich (przed 7 września) do ziemi chełmińskiej z Kujaw; wezbranie wód Wisły i Drwęcy uniemożliwiło szerszą akcję polską.

Natomiast do zebrania się większej liczby oddziałów krzyżackich w ziemi chełmińskiej już nie doszło, mimo wysiłków wielkiego marszałka. 9 września przebywał on w Radzyniu, zmierzając do Torunia. Wysiłki te przeciął jednak układ sytuacji na Pomorzu Gdańskim, Nie doszła też już do skutku planowana wyprawa na Księstwo Słupskie siłami głównie komturstwa gdańskiego.

Dowództwo oddziałów polskich i czeskich znad Bałtyku skierowało je po 4 września na południe w kierunku miasteczek Skarszewy i Starogard; to ostatnie dobrze było przygotowane do obrony. Wojska polsko-czeskie obozowały tam 7 września, niewątpliwie zamierzając podjąć próbę szturmu. Część oddziałów operowała już zresztą tego dnia we wsiach między Starogardem i Nowem nad Wisłą. Do obozu polsko-husyckiego pod Starogardem dotarło kolejne poselstwo Zakonu, prosząc o wystawienie glejtu dla jego posłów na rokowania rozejmowe. Wielki mistrz najwyraźniej nie czuł się już na siłach do ponownego zabezpieczenia Pomorza Gdańskiego przed niszczącą akcją wojsk polsko-husyckich. Glejt taki został wystawiony tego samego dnia przez obu dowódców wojsk polskich i czeskich, a także przez księcia rawskiego Siemowita V i wojewodę poznańskiego Sędziwoja Ostroroga. Wielki mistrz zarządził następnie spieszne dosłanie niektórych przedstawicieli stanów, przede wszystkim Gdańska, do wielkiego marszałka w Grudziądzu, z którym mieli udać się na rokowania rozejmowe w południowej już strefie Pomorza Gdańskiego.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 202-204

"...Kiedy starsi radzili nad zawieszeniem broni, młodsi tymczasem w wojsku umówili się zdobyć na własną rękę Jasieniec, w którym tylko 20 ludzi miało stać załogą; za nimi poszło całe wojsko, znalazł się i Dobek Puchała z bombardami, w kilku godzinach zamek został zdobyty i z ziemią zrównany, załoga wycięta. Zginął tylko jeden znaczniejszy rycerz polski, Jan Lewin z Wilczyna, za co dwóch rycerzy zakonnych i ich służbę w kawałki posiekano. Skarżyli się na to pełnomocnicy krzyżaccy, lecz im odpowiedziano, że nie tylko stało się to bez rozkazu, ale i pokoju jeszcze nie zawarto..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 238

Wojska husycko-polskie spod Starogardu przesunęły się bowiem 7 września dalej na południe, być może drogą przez Bory Tucholskie pod Tucholę, skąd skierowały się na wschód do rejonu Świecia nad Wisłą. Ruszyły potem na południe i obiegły nadgraniczny zamek w Jasińcu. W czasie krótkiego zawieszenia broni pod zamkiem tym doszło do rokowań z przedstawicielami posłów wielkiego mistrza na czele z wielkim marszałkiem Jerzym Struppergiem; obecny był też prokurator generalny Zakonu, Kasper Wandofen, i przedstawiciele stanów pruskich. W trakcie rozmów doszło do nieoczekiwanego ataku na zamek przez grupę młodszych rycerzy, co spowodowało jego otoczenie i zdobycie, przy współudziale starosty bydgoskiego Dobiesława Puchały. Zamek przez przypadek spalono, a część jeńców zabito.

Incydent ten - kończący działania represyjnej wyprawy polsko-husyckiej na Pomorze Gdańskie - nie przerwał jednak rokowań rozejmowych z posłami Zakonu. W dniu 13 września zawarto z nimi pod Jasińcem rozejm na warunkach wyraźnie podyktowanych przez stronę polską. Stronę krzyżacką reprezentował wielki mistrz, mistrzowie niemiecki i inflancki oraz książę Świdrygiełło, stronę polską zaś - król Jagiełło, książę mazowiecki Siemowit V, wielki książę litewski Zygmunt Kiejstutowicz, książę słupski Bogusław IX, a także wojewoda mołdawski Eliasz oraz mistrz zakonu joannitów Baltazar von Schlieben (z racji poddania się załogi Santoka Polsce!) i wasale króla polskiego - panowie von Wedel z Drawna, Tuczna (w ziemi wałeckiej) i Złocieńca, a więc także w imieniu aktualnych poddanych Polski z Nowej Marchii. Zawieszenie broni miało obowiązywać tylko przez trzy miesiące i dwanaście dni - do 25 grudnia 1433 r. W tym czasie musiały być podjęte starania o „pokój wieczysty", zwłaszcza w czasie spotkania radców obu stron 30 listopada 1433 r. w Brześciu Kujawskim. Układ przewidywał też zwyczajową wymianę jeńców, zostawiał zaś na okres rozejmu w ręku polskim zamki i miasta Nowej Marchii, jedynie bez prawa budowy umocnień. Treść układu miała być spiesznie dostarczona wielkiemu księciu Zygmuntowi na Litwę lub Ruś. Dokument z pieczęciami czołowych dowódców i dostojników mało- i wielkopolskich miał być dostarczony już 17 września w Nowej Nieszawie (Dybowie). Wielki marszałek relacjonował wielkiemu mistrzowi (15 września), iż strona polska usilnie dąży do „wieczystego pokoju", podobnie jak stany Prus Krzyżackich, dlatego też wyznaczono tak rychły termin zjazdu pokojowego.

Sfinalizowanie rozejmu jasinieckiego było sukcesem strony polskiej, uzyskanym dzięki ponad trzymiesięcznemu militarnemu współdziałaniu „sierotek" na czele z Janem Czapkiem z Sana, jakby zastępujących nieobecne po raz pierwszy na terenie Pomorza i Prus w wojnach z Zakonem od 1410 r. oddziały litewsko-ruskie. Ich to wspólna działalność, choć nie uwieńczona zdobyciem ważniejszych ośrodków pomorskich na czele z Chojnicami, a następnie Gdańskiem, doprowadziła do zamierzonego pierwotnie przez Jagiełłę celu: do zastosowania represji wobec Zakonu za jego najazd z 1431 r. poprzez daleko idące zniszczenie najpierw miasteczek i wsi środkowej części Nowej Marchii, głównie zaś wsi, oraz miasteczek Pomorza Gdańskiego, zwłaszcza w południowej i wschodniej, nadwiślańskiej strefie, aż do Zatoki Gdańskiej. Jak już wspomniano, największe represje spadły na wsie komturstwa człuchowskiego, zwłaszcza wskutek długotrwałego oblegania Chojnic (w 1437 r. na 2 tysiące łanów we wsiach Zakonu tylko 600 łanów było obsadzonych, tj. mniej niż jedna trzecia). W komturstwie świeckim, przez którego teren dwukrotnie przeciągały wojska polsko-husyckie, w 1437 r. na 1400 łanów we wsiach Zakonu tylko 200 łanów było obsadzonych, a więc zaledwie 15 procent (ale działały też tutaj skutki poprzednich nadgranicznych wypadów z polskich Kujaw); w komturstwie tucholskim około połowa łanów leżała odłogiem. Na obszarze środkowego Pomorza (wójtostwo tczewskie i komturstwo gniewskie) straty były mniejsze i wynosiły około 25 procent łanów uprawnych we wsiach Zakonu. Najsłabiej zniszczenia były widoczne w komturstwie gdańskim. Jednak w sumie znaczna część chłopów pomorskich zbiedniała i nie była w stanie płacić Zakonowi zwyczajowych czynszów w pieniądzu czy naturze. Odbijać to się musiało na finansach Zakonu na długie lata. Doraźnie zaś zmusiło jego władze - po dwuletnim oporze - do nawiązania bezpośrednich rozmów z Polską, przy niechętnym uznawaniu godności wielkoksiążęcej Zygmunta Kiejstutowicza na Litwie i cichym nadal liczeniu na oparcie w Świdrygielle.[...]

Zawarcie rozejmu jasinieckiego spowodowało szybkie rozproszenie wojsk tak polskich, jak i „sierotek", które przez Bydgoszcz wracały do domów. Husyckie oddziały wracały do Czech przez Poznań, przy czym Jan Czapek i inni dowódcy udali się na dwór Jagiełły w Pyzdrach, dokąd przybył z relacją głównodowodzący Mikołaj z Michałowa (około 20 IX 1433 r.). Zostali tam przez króla uprzejmie przyjęci i otrzymali przyrzeczoną zapłatę oraz kosztowne szaty i konie, i zapewne wielbłąda. Szybko też zostały zaspokojone żądania szeregowych „sierotek", którzy zresztą zaczęli już grabić część majątku, zwłaszcza osób stanu duchownego i kościołów wielkopolskich. Następnie pociągnęli na Dolny Śląsk do Głogowa, a w połowie października 1433 r. wrócili do Czech. Wydarzenia te nie spowodowały jednak rozdźwięku między stroną polską a czeską aż do końca..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 204-206

"...Tak się więc skończyła ta wyprawa wojenna, którą słusznie można nazwać odwetową. Wojsko, wróciwszy do kraju, złożyło przez swoich chorążych sztandary wodzowi Mikołajowi i innym baronom i rozpuszczone rozeszło się co rychlej, każdy swoją drogą, do strzech rodzinnych. Nie przyniosła ta wyprawa wcale sławy Polakom, bo wojna, której celem było zniszczenie kraju i spokojnych jego mieszkańców, nawet i w XV wieku sławy przynieść nie mogła. Była ona jednak zwycięską, albowiem mimo niepowodzenia pod Chojnicami, osiągnięto w całości to, co przez nią zamierzano. Zniszczono Pomorze tak strasznie ogniem i mieczem, że według wyznania posłów krzyżackich w Jasieńcu, w całym kraju tylko czternaście wsi pozostało nietkniętych, a i te także ochroniły tylko jeziora i błota, wśród których były położone. To właśnie było celem wyprawy, a skutkiem dalszym, że Zakon musiał prosić o zawieszenie broni i przyjąć warunek, że do trzech miesięcy stały pokój zawrze. To na razie musiało wystarczyć, o całkowitym zniszczeniu Zakonu, o odzyskaniu zabranych przezeń krajów, jak o tym z początku myślano, wobec położenia na Litwie myśleć teraz nie było podobna; chodziło tylko na razie o zmuszenie Krzyżaków do odstąpienia od Świdrygiełły, na którego następnie kolej przyjść miała..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 240

"...Rokowania pokojowe rozpoczęły się w Brześciu Kujawskim 1 grudnia 1433 r., jednak bez udziału posłów cesarskich, którym strona polska nie udzieliła glejtu na podróż z Torunia na Kujawy, wyłączając ich z całą świadomością z obrad pokojowych. Nie zdążyli zaś przybyć posłowie Świdrygiełły wysłani z odległego Kijowa dopiero 23 listopada (wśród nich był zresztą także komtur gniewski, Ludwik von Landsee); w konsekwencji Świdrygiełło nie miał być objęty przyszłymi układami.

Obie strony - polska i krzyżacka - przysłały poważne osobistości, przy czym główną rolę po stronie polskiej odgrywał biskup krakowski, Zbigniew Oleśnicki, a po stronie Zakonu - biskup warmiński, Franciszek Kuhschmalz, obok wielkiego marszałka Jerzego Strupperga i wielkiego szpitalnika Henryka Reuss von Plauena, w asyście przedstawicieli stanów pruskich. Jagiełło przebywał w niedalekiej Łęczycy, aby można go było szybko informować o przebiegu rokowań.

Rokowania trwały do 6 grudnia 1433 r. Już 3 grudnia wielki marszałek wezwał z Brześcia Rusdorfa, aby ze względu na konieczność konsultowania się przybył z Malborka do Torunia. Był on tam już 6 grudnia, gdy zapewne następnego dnia dotarli posłowie z Brześcia z relacją o stanie rokowań, niekorzystnym dla Zakonu, oraz o projektowanym decydującym już spotkaniu z Jagiełłą w Łęczycy. Strona krzyżacka, ufna w poparcie cesarza, soboru i Świdrygiełły nadal nie była jeszcze skłonna do akceptacji polskich warunków jako zbyt trudnych, zwłaszcza zaś zerwania przymierza ze Świdrygiełłą i uznania faktu złamania traktatu mełneńskiego przez Zakon. Także posłowie polscy odjechali 9 grudnia do króla do Łęczycy w przeświadczeniu, iż po 25 tego miesiąca będą musiały zostać wznowione działania wojenne.

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 208

"...W wyniku narady Jagiełły z doradcami planowano podjęcie działań wojennych jeszcze zimą, przy czym już 6 stycznia 1434 r. miało nastąpić zebranie pospolitego ruszenia w Duninowie. Król polecił rozesłać już wici po całym kraju. Zebrane siły miałyby znowu wkroczyć do Prus i ponowić akcję niszczycielską.

Sytuacja uległa jednak szybkiemu wyjaśnieniu wskutek opozycyjnej postawy stanów pruskich. Poinformowane po 6 grudnia w Toruniu o niekorzystnym stanie rokowań brzeskich z winy Zakonu stany zagroziły ustami burmistrza toruńskiego, Hermana Reusoppa, wielkiemu mistrzowi i jego otoczeniu, iż jeśli władze krzyżackie nie zapewnią pokoju, wówczas stany pruskie same poszukają sobie zwierzchnika, który im spokój taki zagwarantuje. Groźba rebelii poddanych zadziałała natychmiast na Rusdorfa, który już 11 grudnia wystawił upoważnienie dla nowych, bardziej umiarkowanych posłów dla rokowań z Polską, na czele z komturem radzyńskim, Janem von Pommersheimem, oraz z kilku przedstawicielami rycerstwa i wielkich miast pruskich, wśród nich także Hermana Reusoppa i Jana Sterza. Upoważnienie to dla rokowań w Łęczycy przewidywało jednak tylko przedłużenie rozejmu i wyznaczenie w jego okresie dalszych zjazdów dla usunięcia spornych kwestii, aby dopiero potem móc doprowadzić do trwałego pokoju. Było to więc tylko częściowe ustępstwo Zakonu wobec woli pokoju opornych poddanych36.

Posłowie ci przybyli do Łęczycy zapewne 12 grudnia 1433 r. i tutaj też - w obecności Jagiełły - doszło już 15 grudnia do szybkiego sfinalizowania układu rozejmowego, nazwanego łęczyckim. Układ ten obejmował z jednej strony Jagiełłę i jego obu synów Władysława i Kazimierza, wielkiego księcia litewskiego Zygmunta, książąt mazowieckich Siemowita V, Kazimierza II, Władysława I i Bolesława IV, księcia słupskiego Bogusława IX i ich zwolenników, z drugiej zaś - wielkiego mistrza, mistrza inflanckiego i mistrza niemieckiego; pominięty więc został Świdrygiełło.

Układ przewidywał aż dwunastoletni okres trwania rozejmu, w czasie którego miały odbywać się zjazdy, mające doprowadzić do wynegocjowania trwałego pokoju. Tak długi okres rozejmu dawać mógł Zakonowi szansę podejmowania kroków politycznych, nieprzyjaznych Polsce, zwłaszcza ze względu na opozycyjną postawę Świdrygiełły. Najważniejsze postanowienie układu (punkt 7) dotyczyło jednak zlikwidowania przez całość Zakonu przymierza ze Świdrygiełłą i wydania Polsce wszelkich związanych z tym dokumentów do końca grudnia 1433 r. Wielki książę Zygmunt miał zaś wystawić zobowiązanie, iż dochowa układu rozejmowego, podobnie jak mistrz krajowy inflancki; miały być one doręczone na zjeździe z 8 września 1434 r. Stan posiadania obu stron miał pozostać bez zmian (na wzór rozejmu jasinieckiego); strona polska nadal więc posiadała fragmenty Nowej Marchii, a Zakon kujawską Nową Nieszawę (Dybów) z kilku wsiami. Układ łęczycki wyłączał wszelkie ingerencje zewnętrzne, nawet papieską i cesarską, wobec postanowień rozejmu, co było głównie wymierzone w cesarza Zygmunta. Ważne było końcowe zapewnienie o wydaniu przez stany Polski i Prus wzajemnych zobowiązali króla i wielkiego mistrza, iż gdyby któryś z nich zamierzał zerwać ten rozejm, wówczas poddani nie powinni na to pozwolić i wypowiedzą posłuszeństwo swemu władcy, dopóki nie powróci on do zachowania tego układu. Była to więc gwarancja stanów obu stron dla zachowania rozejmu łęczyckiego, realizująca postulat Polski, a silniej krępująca wielkiego mistrza.

Rozejm łęczycki był więc wyraźnym sukcesem Polski, zabezpieczającej się przed możliwością ponownego złamania pokoju przez Zakon. Dlatego w Łęczycy wystawiony został już 15 grudnia dokument strony polskiej, pod pieczęcią Jagiełły i 26 uczestników duchownych i świeckich, obecnych przy sfinalizowaniu układu. Wystawiony też został nieco później dokument z pełniejszą listą pieczętujących (93), noszący także datę 15 grudnia 1433 r.

Wielki mistrz po zapoznaniu się z treścią rozejmu, zwłaszcza zaś z punktem likwidującym przymierze i współdziałanie ze Świdrygiełłą próbował jeszcze grać na zwłokę, licząc na poparcie stanów dla opozycji przeciw temu warunkowi. Spotkał go jednak zawód, gdyż stany z Gdańskiem na czele w pełni akceptowały warunki rozejmu łęczyckiego i dosłały swoje pieczęcie do dokumentu strony krzyżackiej, wystawionego w Malborku z datą 21 grudnia 1433 r. Dokument ten doręczono stronie polskiej w terminie, tj. 31 grudnia 1433 r. Tym samym rozejm łęczycki zaczął w pełni obowiązywać, przywracając przede wszystkim stosunki gospodarcze i społeczne między Polską a Prusami Krzyżackimi, miał on także przywrócić stosunki między Inflantami a Litwą wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza. Dopiero też wówczas wypuszczeni zostali przez Polskę (na początku 1434 r.) jeńcy, zwłaszcza inflanccy z bitwy pod Dąbkami z 1431 r..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 209-210

"...Wielki mistrz nie wypełnił, jak mówiliśmy, żadnego z głównych warunków rozejmu łęczyckiego. Nałożono tam na niego obowiązek, aby Świdrygiełłę zupełnie opuścił i do dnia 31 grudnia minionego roku wszelkie z nim zawarte zapisy królowi wydał; zobowiązano go, aby mistrza inflanckiego do przyjęcia rozejmu nakłonił i odpowiedni dokument dostarczył na zapowiedziany zjazd słoński. Nie mamy wyraźnego świadectwa o tym, czy Russdorf wydał dokumenty Świdrygiełły ale to jest rzeczą pewną i w Polsce wówczas o tym wiedziano, że Świdrygiełły nie opuścił, ani opuszczać nie myślał, a co do mistrza Inflant, to ten właśnie wówczas razem ze Świdrygiełłą wojował na Litwie. W rozejmie łęczyckim zobowiązał się Zakon również jak Polska, że w stosunkach wzajemnych, niczyimi rozkazami powodować się nie będą; tymczasem wielki mistrz poselstwo za poselstwem wysyłał do cesarza, a wezwania jego do złamania rozejmu przekładał stanom, jakby go złamać było można. Rozejm postanawiał nareszcie, że obaj władcy, zakonny i polski, mieli poddanym swoim wystawić dokumenty, uwalniające ich od posłuszeństwa w razie złamania przez siebie rozejmu, które to dokumenty jedni i drudzy poddani sobie nawzajem na zjeździe słońskim doręczyć mieli..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 272

"...Strona polska usiłowała przestrzegać warunków rozejmu łęczyckiego, podobnie jak wielki książę litewski Zygmunt. Wielki mistrz Rusdorf pozornie także zachowywał warunki tego układu, chociaż po cichu nadal usiłował popierać Świdrygiełłę, utrzymującego się na wschodnich ziemiach Wielkiego Księstwa. Nie mogąc występować jawnie, mistrz posłużyć się zamierzał gałęzią inflancką Zakonu, na której czele od późnej jesieni 1433 r. stał mistrz krajowy Franke Kerskorf, tak jak poprzednik dążący do wojennej rozprawy z Litwą i Polską. Jego przedstawiciel wręcz oznajmił w Malborku, iż gałąź inflancka Zakonu nie będzie dotrzymywać rozejmu łęczyckiego, gdyż jego warunki są nie do przyjęcia. Rusdorf oznajmił o tym stanom pruskim, które oczywiście obstawały przy zachowaniu rozejmu. Przeciwko jego warunkom agitował w Prusach jawnie Ludwik von Landsee, który po powrocie od Świdrygiełły został wiosną 1434 r. komturem dzierzgońskim i wielkim szatnym, a więc dostojnikiem Zakonu, co spotykało się z opozycją stanów pruskich, a także budziło podejrzenia strony polskiej co do lojalności władz Zakonu. Były one uzasadnione, gdyż Rusdorf nadal utrzymywał kontakty ze Świdrygiełłą, podsycając jego opór na Litwie, chociaż nie ośmielał się jawnie występować zostawiając otwartą walkę inflanckiej gałęzi. [...]

Król Jagiełło zmarł 1 czerwca 1434 r., co spowodowało wybór jego następcy, starszego syna - Władysława (III), uznanego także za króla i swego zwierzchnika przez wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza, przy całkowitym izolowaniu się księcia Świdrygiełły, utrzymującego nadal bliskie kontakty z gałęzią inflancką Zakonu. Z powodu małoletności Władysława III władzę w Polsce faktycznie pełniła rada królewska na czele z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim, dążącym wytrwale zarówno do usunięcia Świdrygiełły, jak i sfinalizowania układu pokojowego z Zakonem, przy jednoczesnym szukaniu zbliżenia do cesarza Zygmunta, także w walce z opozycją prohusycką w Polsce. Forsował też zbliżenie do ruchu soborowego, czego wyrazem było wysłanie oficjalnego poselstwa do Bazylei, wśród którego czołową rolę miał znów odegrać Mikołaj Lasocki.

Jesienią 1434 r. posłowie polscy rozpoczęli w Bazylei działalność, także jako posłowie wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza, co osłabiało pozycję Świdrygiełły. Posłowie stoczyć musieli ostrą polemikę w początkach 1435 r. z delegatami Zakonu, oskarżającymi Jagiełłę o sojusz z husytami. Lasocki wręcz oskarżył Zakon jako nieużyteczną dla kościoła instytucję, kolportowane też były pisma polemiczne akcentujące prawa Polski do Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i michałowskiej, zdaniem krzyżackiego delegata Andrzeja Pfaffendorfa, o ostrzejszej wymowie niż w czasie soboru w Konstancji. Akcja ta osłabiała pozycję Zakonu wśród ojców soborowych, bowiem wyraźniej liczyli się oni z rangą monarchii Jagiellońskiej, zwłaszcza wobec ponownego konfliktu soboru z papiestwem, przy wyraźnym spadku znaczenia Świdrygiełły, szukającego już poparcia u Eugeniusza IV..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 210-211

"...Rzecz była jasna. Wszystkie te zjazdy i nużące rozprawy, a zwłaszcza ostatni zjazd brzeski, musiały przekonać każdego, kto widzieć pragnął, że położenie było bez wyjścia, że więc tylko oręż węzeł ten rozciąć zdoła. I to było również rzeczą jasną, że się teraz wszystkimi siłami do tej orężnej rozprawy gotować należało. Lecz jakież było wobec tego położenie wielkiego mistrza i Zakonu! Zjazd brzeski pogorszył jego stanowisko wobec stanów niezmiernie. Wszak przyrzekał Zakon kilka razy i pismem zaręczał, że na tym zjeździe doprowadzi do zawarcia pokoju, że rozejmowi zadość uczyni; a przecież, czy to z własnego popędu czy deklamacjami cesarza złudzony, na zjeździe tym w niczym z zajętego raz stanowiska ustąpić nie chciał. A stany te, z rzadką, powiedzmy otwarcie, z bezczelną bezwzględnością wobec interesów swojej władzy, o niczym innym słyszeć nie chciały, tylko o pokoju. To też po zjeździe brzeskim oburzenie, rozgoryczenie w Prusach było bez granic, a agitacja przebrała wszelką miarę. [...] Po zjeździe brzeskim zaczęły się w Polsce zbrojenia na wielką skalę. „Jest rzeczą niewątpliwą" pisał w czerwcu wielki mistrz do cesarza, „że nasi nieprzyjaciele, Polacy, do wielkiej wojny się gotują; wprawdzie mówi się i oni sami tak utrzymują, że księciu Zygmuntowi do Litwy chcą wyjść z pomocą, lecz ja otrzymuję ostrzeżenia i tego się najbardziej obawiać należy, że oni na mnie i na mój Zakon zakroili i nas napaść zamierzają". Było to zresztą rzeczą dość obojętną, dokąd wyruszą, bo zawsze to na Zakonie skupić się musiało. Kiedy zaś wielki mistrz ze swojej strony nakazywał, „aby każdy ze swymi końmi i zbroją miał się w pogotowiu, iżby, gdy drugi rozkaz przyjdzie, czy to w dzień czy w nocy, gotów był wyruszyć", wtedy miasta zwoływały zgromadzenia całej gminy, a gmina po naradzie odpowiadała, „jako oni dobrze o tym wiedzą, że istnieje rozejm między naszymi panami i krajami a państwem polskim, który jeszcze 10 lat trwać powinien, że ten rozejm z obu stron pismami i pieczęciami przez panów, prałatów, ziemie i miasta został utwierdzony i poręczony, i prosili swej rady, aby panów swych upomnieli, iżby się tego rozejmu trzymano"..."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 285

"...Rusdorf nie mógł pozwolić sobie na jawne, zbrojne wystąpienie wraz z gałęzią inflancką i Świdrygiełłą przeciw wielkiemu księciu Zygmuntowi. Jedynie pod naciskiem władz inflanckich, które liczyły na wsparcie wielkiego mistrza jako wręcz niezbędne w przyszłej walce zbrojnej, wiosną 1435 r, po wahaniach dosłał 200 marynarzy na zamki inflanckie. "Wielki mistrz liczył, podobnie jak Świdrygiełło, iż do walki przeciw Zygmuntowi Kiejstutowiczowi wystąpi także cesarz, który miałby od południa zaatakować Polskę. Jednak Zygmunt Luksemburski wiosną i w lecie 1435 r. wyraźnie kluczył, nawiązując kontakty z Polską i zgłaszając konieczność powszechnego rozejmu, aby zwołać w przyszłości kongres pokojowy. Posłowie polscy u cesarza przeciwdziałali zresztą naciskom wielkiego mistrza i Świdrygiełły mylnie go informując, iż wojska polskie nie udzielą pomocy wielkiemu księciu Zygmuntowi, w co cesarz zdawał się wierzyć.

W Polsce jednak po półtorarocznym już okresie rozejmu z Zakonem w Prusach było widoczne, iż nie skłoni się on do zawarcia pokojowego układu, jak długo trwać będzie akcja militarna gałęzi inflanckiej i Świdrygiełły przeciw wielkiemu księciu litewskiemu Zygmuntowi, który był wszak poddanym króla polskiego, uznającym jego zwierzchnictwo nad sobą. Należała mu się więc obrona przez siły Korony. Dlatego już w początkach 1435 r. rada koronna zdecydowała zwołać pospolite ruszenie i dosłać je na Litwę w lecie. Zbrojenia te Rusdorf uznał za skierowane przeciwko Prusom i zamierzał podjąć podobną akcję, także aby zapobiec wymarszowi wojsk polskich na Litwę jednak stany pruskie zdecydowanie sprzeciwiały się zbrojnemu pogotowiu, powołując się na obowiązujący nadal rozejm łęczycki. Opozycja stanowa szczególnie ujawniła się w ziemi chełmińskiej; burmistrz chełmiński Jan Sterz wręcz groził urzędnikom Zakonu, aby wielki mistrz słuchał rady stanów, gdyż inaczej „mógłby powiać zły wiatr, który niełatwo opadnie". Sterz został za karę aresztowany przez Rusdorfa, który zapewniał opozycyjne stany, iż zamierza dotrzymać postanowień rozejmu łęczyckiego.

Mimo to Rusdorf na wieść o przygotowaniu się Inflant i Świdrygiełły do letniej wyprawy na Litwę właściwą, zaczął w początkach sierpnia 1435r. pozorować koncentrację sił zbrojnych na granicy z Polską. Wywarło to silne wrażenie na radzie koronnej, która zdecydowała się na zmianę decyzji, zatrzymując większość szlachty dla obrony północnych granic. Na Litwę wysłano w połowie sierpnia tylko grupę wojsk pospolitego ruszenia, zebraną wcześniej zapewne na Lubelszczyźnie. Miała ona pod dowództwem doświadczonego już wojownika z wojen Witolda (od 1428 r.), a zarazem jego marszałka, Małopolanina, w 1430 r. w służbie Jagiełły - Jakuba Kobylańskiego, udać się pierwotnie na Litwę jako straż przednia dla całości zbierających się wojsk pospolitego ruszenia. Obecnie odgrywała ona rolę korpusu posiłkowego Korony dla wielkiego księcia Zygmunta wraz z załogami polskimi, stacjonującymi już wcześniej na zamkach litewskich..."

Fragment książki: Marian Biskup "Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521" s. 212-213

"...W pochodzie ku Zygmuntowi jakiś oddział Kobylańskiego, liczący około 5000 zbrojnych, poniósł, może w starciu ze snującymi się wszędzie Tatarami, dotkliwą porażkę, w której wielu z przedniejszych rycerzy, między nimi najstarszy syn wojewody Ostroroga, zginęło, i wiele było z tego powodu w kraju zmartwienia. Lecz wódz polski mimo tego niepowodzenia, ściągnąwszy około 3000 Polaków rozłożonych po grodach litewskich, ze znaczną armią, około 15 000 ludzi wynoszącą, połączył się w Trokach z Zygmuntem. I Zygmunt zebrał wszystkie swoje siły, Litwinów, Żmudzinów i nieco Tatarów, i oddal je pod dowództwo swojego syna, księcia Bolesława inaczej Michała, który też po dokonanym połączeniu, naczelne dowództwo nad całą armią litewsko-polską objął. Były jakieś nieporozumienia z powodu żołdu między Zygmuntem a Polakami i Tatarami, które jednak na bieg akcji wpływu nie miały. Z końcem sierpnia ruszono z Trok na północ, 30 sierpnia niedaleko przed Wilkomierzem zetknięto się z nieprzyjacielem.."

Fragment książki: Anatol Lewicki "POWSTANIE ŚWIDRYGIEŁŁY" s. 308